Құнанбай 1861 жылы Ұлжаннан туған үш ұлы – Тәкежан, Абай және Ысқақты бір мезгілде үйлендіріп, тойын бір-ақ істеп, үш отауды бөлек ауыл ғып қондырады. Сонда Құнекең үш баласына еншіні бір жерден -Бауырдағы Ащысу өзенінің жағасынан алуға байлау айтқан дейді. Бірақ ол аумақты қомсынған Тәкежан “біздің шешеміз күң емес, біз құл емес” деп, әкенің дегеніне көнбей еншіге қыстауды Құнанбайдың өзі отырған қаражұрт – Хан өзені бойынан Шәкерімнің әкесі Құдайбердімен қатарлас алды деседі. Айттым болдыға үйренген Құнанбай Тәңірберді қылығын естігенде ойға шома тосылып қалып, ақыры, “бұл иттің де сөзі жөн екен” деген екен.Ал, Абай мен тете інісі Ысқақ әке айтқанын екі етпей, Құнекең сілтеген Бауырдағы Ақшоқыға (Ақшоқы – Жидебай мен Семей арасында, Жидебайдан 45, Семейден 140 шақырымдай тұста. Құнанбайдың, Әбіштің, Мағауияның, Ысқақтың, Кәкітайдың т.б. зираты осында) барып отау тіктейді. 1860 жылдардың басында Ақшоқы шилі қорық, шұрайлы шабындық болғанымен ескі тасқора мен бір нашар тамнан басқа ештеңе жоқ, қыстаелсізқаңыраған қарадыр аумақ екен. Сондықтан тыңды игеру оңайға соқпаған.
Бірнеше жыл ағалы-інілі екеуі қыста да, жазда да көшпей Ақшоқы тауының бауырынан арасы бір шақырымдай жерден әрқайсысы өзіне қора, там салып орнығып алады. Осы жайларға тоқтала келіп, бұл кезде “Абайдың тапқан ермегі аң болады, – дейді Әрхам Кәкітайұлы өз естелік жазбасында.
- Өткен жылы Құдайбердінің қасына еріп жүріп құс салу жайын түсініп алған еді. Құсын (Қарашолақ деген бүркітін – А.О.) баптап алып, Ақшоқы, Қоянды, Қайрақты, Ешкіөлмес, Аршалы деген жақын жердегі тауларға барып аң қағады” (Ұлы Абайға адалдық. – Семей. – 2005. – 101 б.).
Аталған жерлер қыста елсіз тұрған, аңға бай балақ таулар. Абай, Ысқақ қағушы кісілерін ертіп, көп түлкі, қасқыр алып, ғанибет қызық көреді. Бұл кездергі елдің ортасы – Жидебай қыстауы. Онда Ұлжан, Зерелер тұрған. Бұл келімді-кетімді көп қонағына асы мол ауыл болған. Зере отырған үйге ел құрмет көрсетіп “үлкен үй” атаған. Кейініректе Жидебай мен оның айналасын (Борсықбай, Мұсақұл, Барақ деген жерлер) Құнекеңнің кенжелері Оспан мен Смағұл еншілейді.
Абайдың бәйбішесі балалы-шағалы Ділдәға Ақшоқыдан гөрі Ұлжан шешесімен бірге Жидебайда тұру жайлырақтұғын, сондықтан оған екі ауыл да өз ауылы болғанға ұқсайды. Белгілі, Абай 1875 жылы екінші әйелі Әйгерімге үйленген. Бұл кезде “Ділдәнің келіншек болып түскеніне 14 жыл болған, – дейді Әрхам.
– Сол жылдарда алты құрсақ көтеріп, тұңғыш ұлыАқылбайды Құнанбайдың кіші әйелі Нұрғаным бала ғып бауырына салып алған. Одан кейінгі ұлы Әкімбайды Ысқақтың қатыны Мәніке бала ғып алған. Енді қолында Күлбадан, Райхан деген екі қыз, Әбдірахман, Мағауия деген екі ұл бар. Олардың алды 9 жаста, арты бес жаста. Бұл кезде Ділдә балабасты болып, тез қартаюға айналған. Жас тоқалдың келгеніне ренжіген жоқ”.
Осымен Ақшоқы қыстауында жаңа отау там-қора салынып, 1878-79 жылдан Әйгерім сонда тұрған. Жасы ұлғайып, жүріп-тұруы қиындаған кезде Ұлжан ана (1810-1887) кенжесі Оспанның қолына қарап, Ділдә Ақшоқыға біржола тұрақтаған сыңайлы. Осыған орай, Абай Әйгерімге тыңнан, Семейге небары 70 шақырымдай Бөрілі деген жерден қыстау соқтыртады. Алайда Әйгерімнің ауылы 80-ші жылдардың соңында Бөрліден тағы көшеді. Тышқан бұлағына қатарлас Аралтөбе деген жерге. Сонда жаңаданүй-қора салынған. Неге?
Мұның өзіндік тарихы мынадай. Тобықты Мамай руы мен найман Сыбан руының шебінде “қожа” деп аталатын адамдар келіп, қыстап отырыпты дейді Әрхам ақсақал. Сол қожалардың бірі – Бердіқожаның ер жеткен Үсен, Бурақан, Әуезқан, Кенжеқан, Самарқан деген ұлдары, бой жетіп отырған Нұрғаным деген келісті қызы бар екен. Оған 1863-64 жылдың шамасында Арқат тауына бір келелі басқосуға барған Құнанбайдың көзі түсіп, тұрғыласы Қаратаймен ақылдаса келе, сөз салады. Құнекеңдей адаммен сүйек болуүлкен мәртебе емес пе деп кеу-кеулескен ұлдары Бердіқожаны көндіреді. Сөйтіп, Әрхамның сөзінше: “Көп кешікпей Бердіқожа Құнанбай ауылына көшіп келеді. Оған Шыңғыс бауырындағы Қызылшоқы деген жерден қыстау беріп, біржола өз адамы қылып ұстайды”.
Абайдың тұңғышы 1861 жылы туған Ақылбайды Нұрғаным бір жасынан бауырына салып, ерке мырза қылып өсіреді. 1885 жылы Құнанбай өзіне тең жерден – қарадан хан болған Қисық мырзаның Жұмақан деген баласының қызы Ізханға құда түсіп, Ақылбайды үйлендіреді.
Бірақ 1886 жылы қажы дүниеден өткен соң Шыңғыс ішіндегі Құнанбай нәсілі қожа әулеттерін Бөрліге көшіру қажет деп табады. Әрине, жер тарлығына орай. Және, бұған “асылданмын” деп өзін асқақ ұстаған жас келін Ізхан мен Нұрғанымның сыйыса алмауы да себепші болған. Бұл жайлы Әрхам былай айтады: “Құнанбайдың жылы өткен соң Нұрғаным екеуі сыйыса алмай, жанжал бола бастаған соң Абай Ақылбайға енші беріп бөлек
отау ғып шығарып, Нұрғанымды өз қарамағына алады. Енді Нұрғанымды паналап келген Бердіқожа балалары жеке Абайдың ғана нағашысы болып саналып, Абай оларды бұрынғы отырған қыстауы Қызылшоқыдан көшіріп, Бауырдағы Бөрілі деген қарағанды, пішенді жерге орналастырады. Ақылбайға да соған жалғас Тышқан бұлағы деген жерден қыстау береді”.
Осылай Бердіқожа балалары, оның ішінде ұлы Мұхтардың атасы Әуез (Қызылшоқыда өз үй-жайларын қалдырып, есесіне дайын қыстау алып), Шыңғыстан ауып Бөріліге орныққан. Айтқандайын, қожа ауылын көшіру ісінің басы-қасында Тәкежан, Ысқақ, Оспандармен бірге Шәкерім де жүреді. Шәкерім Құдайберді балалары ғана емес, Құнанбай кіндігінен тараған жас буынның басы болған. Эпопеяның «Қоршауда» тарауында Мұхаңның: «Бұл үйде отырған жиынның жасы үлкені және елдің бар сөзіне араласып жүрген өзі. Қазір ағайынның пысығы да, белдісі де осы Шұбар», – дейтіні сол. Әуездің әулетін, оған көршілес Әйгерім мен Ақылбайды орналастырған Абай, 90 жылдардың басында Ділдәнің бауырында өскен баласы Турағұлды
үйлендіріп, лайықты еншісімен Әйгерімнің қолына Аралтөбеге қайтарады. Айта кетер жайт – Ділдә дә, Әйгерім де осы Аралтөбеде жерленген. Екі шешесін бірге жерлеу, сірә да, Турағұлдың ұйғарымы.
Осымен, Абайдың сыйлас досы Әуездің ауылы Құнанбай ұрпағының қоршауында қалады. Ақшоқы, Ойқұдық жағы – Абай, Ысқақтың ауылдары, ал Еспе жазығы жағы – тап иек астында Ақылбайдың және Әйгерім - Турағұлдың ауылы.
Қазақ мәдениеті үшін қандай сәттілік десеңізші! Осы ауылдардың жастарымен құлын-тайдай тебісіп, қайнаса бітіскені «Абай жолы» эпопеясының келешек авторы Мұхаңа қаншалықты әсер еткенін бұл арада қозғауға дәрменсізбіз.
Асан ОМАРОВ
