Хадис, тәпсір, фиқһ дегенде табиғиндер арасынан ең алдымен Сәид ибн Мүсәйябтың есімі еске түседі. Ол хазірет Омардың халифалығы тұсында, һижреттің 15 жылында дүниеге келген. Хазірет Омар, Осман, Али (р.а.) мен одан кейінгі сахабалардың барлығының көзін көріп, жақыннан араласқан.
Сәид ибн Мүсәйяб бір естігенін өмірі ұмытпайтын, есте сақтау қабілеті өте мықты, ойы терең раббани ғалымдардың бірі еді. Әрдайым күлімдеп жүргенмен, оның езу тартып күлгенін ешкім көрген емес. Аллаһтан қорқу және Оған деген үміт сезімі жүрегінде нық орныққандықтан асқан тақуалықпен ғұмыр кешкен. Ол қара қылды қақ жарған турашылдығымен, хадис пен сүннеттегі тереңдігімен танылып, көпшілік тарапынан мойындалған тұлға еді.
Хасан Басри сахаба кезеңінде-ақ Басра қаласында медресе ашса, Сәид ибн Мүсәйяб Мәдинада ғылымның дамуына атсалысып, он бес-жиырма жастарында-ақ пәтуа бере бастаған. Сахабалар оған қайран қалатын әрі батасын беретін. Бірде Абдуллаһ ибн Омар (р.а.) оған таңғалып: «Расулаллаһ бұл жігітті көргенде, қатты қуанар еді»[15], – деген. Сахабалар үшін осыншалықты қадірі жоғары еді.
Өмірінде елу жыл бойы бірде-бір рет жамағатсыз намаз оқымаған. Өзі бұл жайлы «Тура елу жыл бойы намазда имаммен қатар тәкбір алдым»[16] деген. Ғибадатқа осыншалықты мұқияттылықпен қараған-дықтан, сүннетке беріктігі де одан кем емес десек артық айтқандық емес. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) намазға, сүннетке, жамағатқа қалай көңіл бөлгенін, замандастары секілді ол да өзіне мирас ретінде қабылдап, бұларға мұқият қараған. Бұл тұрғыда өле-өлгенше босаңдық танытпаған. Бір жолы Мәдинада қатты сырқаттанып қалады. Дәрігерлер: «Ақық аңғарында бір айдай демалып қайт, жазыласың», – дейді. Ол болса «Мына қартайған шағымда сонша жақтан таңғы әрі түнгі намазға қайтіп келмекпін?»[17] – деп жауап береді.
Қатты сырқаттанып жатқанына қарамастан, сүннетке қатысты қандай да бір мәселенің үкіміне өте мұқияттылық танытатын. Оны мынадан аңғаруға болады. Ақықта (елдімекеннің атауы) намазын жамағатпен оқуға мүмкіндік бар еді. Алайда ол намазды Раузау-тахирада (пайғамбарымыздың мешіті) оқымауды сол жердегі марқұмдарға, Жәннәтул-Бақиға жерленген қадірлі кісілерге құрметсіздік деп санады.
Уәлидке мойынсұнбағандығы үшін Әмәуи билеу-шілерінен Мәдина әкімі Хишам күн сайын арқасына дүре соққызатын. Мәсруқ, Тауыс секілді табиғиннің үлкен имамдары: «Мойынсұнатыныңды айтып бұл бәледен құтылсаңшы», – деп кеңес берсе де, ол «Халық бізге қарап бой түзейді. Бізден үлгі алады. Олардың жағдайы қалай болмақ?» – деп алған бетінен қайтпайтын.
Риуаят еткен хадистерін анағұрлым тереңірек ұғыну мақсатында әрі Әбу Һұрайраға (р.а.) бір табан жақын жүру үшін оның қызымен некелескен еді. Кейін осы Әбу Һұрайраның қызынан туған қызға халифа Абдулмәлік құда түсіп, ұлы Уәлидке айттырмақ ниетін білдіреді. Жағрапиялық тұрғыдан үлкен аумаққа ие патша қызына құда түсіп, болашақ тақ мұрагеріне айттырмақшы болып қанша өтініш жасағанмен, бір қызығы, ол бұл ұсынысты қабылдамайды. Патшаның нөкерлері оған қысымды күшейтіп, мазасын алғанда, бір түнде қызын ертіп, досы Ибн Әбу Уәдааға тартады. Сөйтті де «Қызымды саған берейін, мені мына қиын жағдайдан құтқаршы»[18], – деді. Осынау асқар таудай алып имам осы амалымен талай ғасырдан кейін шах Бахауддин Нақшыбәндидің дүниеге келуіне жол ашқан еді.
Бахауддин Нақшыбәнди да қызы бойжеткен түннің ертеңіне оны ертіп, медресеге апарып: «Қызым, міне, бойжетті. Енді оның бағын байлап үйде ұстағым келмейді. Шәкірттерімнің арасынан таңды құлшылық-пен атырған сені ғана байқадым, сондықтан қызымды саған қосуды ұйғардым», – деп Алауддин Аттарға берген екен.
Сәид ибн Мүсәйябтан Ата ибн Рәбах, Қатада, хазірет Алидың немерелерінен Мұхаммед Бакыр мен Яхия ибн Саид әл-Ансари, Зұхри сияқты үлкен имамдар хадис риуаят еткен. Имам Шафиғи оның мүрсәлдарын, яғни сахабаның есімін атамастан жасаған риуаят-тарының өзін дәлел ретінде қабылдайтын, яғни оны сахабадай көретін. Сәид ибн Мүсәйяб осыншалық-ты сенімді, осыншалықты тұғыры биік тұлға еді.
Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) іс-әрекеттері мен мүбәрак сөздері Сәид ибн Мүсәйяб секілді кіршіксіз пәк тұлғалар арқылы біздерге жетті. Сүннеттің бір ғана мәселесіне бола өзін құрбан етуге қиған адамдар арқылы жеткен сүннеттің, иншаллаһ, қияметке дейін де осылай сақталатыны сөзсіз.
[15] Ибн Әбу Асым, әл-Ахад уәл-Масани, 6/35.
[16] Әбу Нуайым, Хилиятул-әулиә, 2/163.
[17] Әбу Нуайым, Хилиятул-әулиә, 2/162.
[18] Зәхәби, Сияру аламин-нубәла, 4/233-234.
