Муғтазилә ағымы
Ислам дінінің тарихында пайда болған ағымдар қатарында және тарихта өзіндік із қалдырған. Мәселен, “Калам” ғылымын қалыптастырған. Ислам философиясының іргесін қалаған, әлемге әйгілі Ислам философтарының шығуына ұйытқы болған, көне грек еңбектерін араб тіліне аударуда елеулі қызмет атқарған муғтазилиттер еді. Муғтазилә ағымы умеялықтардың халифалық тұсында (661-750 ж.) ортаға шығып, аббастықтар кезеңінде Ислам әлемінің ресми мәзһабы дәрежесіне дейін көтерілді. Шамамен бір ғасырдан аса өзінің ұстанған бағыты бойынша күресті. Муғтазилиттердің шығуы жайында екі түрлі көзқарас бар. Бірінші көзқарас – бұл мәзһаб Хазіреті Хасанның 661 жылы халифалықты Шам әкімі Муауияға беруінен кейін Хазіреті Алидің жақтастарының бір тобы саясат аренасынан кетіп, тек иманға қатысты мәселелермен шұғылданғандықтан осы атау берілген. Ал көптеген ғалымдардың пікірінше, муғтазилә мәзһабын құрушы Уасыл ибн Ата (қ.б. 748 ж.). Уасыл ибн Ата Ирактың танымал ғалымы Хасан Басридің шәкірті болатын. Ол кезең – қаншама жазықсыз мұсылманның қаны төгіліп, мұсылмандар арасында адам өлтіру секілді үлкен күнә істеген кісінің халі не болады деген өзекті мәселе күн тәртібінен түспеген уақыт еді. Себебі бір мұсылманды әдейі өлтіру үкімінің жазасы о дүниеде мәңгілік тозақта қалу деп, Аллаһ «Ниса» сүресінің 93-аятында ашық түрде баян етеді. Бірде дәріс үстінде Хасан Басриден: «Үлкен күнә істеген кісінің халі қалай болмақ?» – деп сұралғанда ол кісі: «Ондай кісі мунафиқ (екіжүзді) болады», – деп жауап береді. Сол кезде Уасыл ибн Ата ұстазының бұл жауабына қанағаттанбай орнынан тұрып: «Ондай кісі мүмин де емес, кәпір де емес, екі ортадағы бір дәрежеде болады», – деп өз пікірін айтады да, Хасан Басридің дәріс алқасын тастап шығып кетеді. Сөйтіп, өз алдына мешітте жаңа бір дәріс алқасын құрады. Хасан Басридің дәріс алқасын тастап шыққандығы үшін «иғтизал» (оқшаулану, бөлектену) етті деп айтады. Нәтижеде Уасыл ибн Атаның пікірін қолдаушылар «муғтазилиттер» деп аталды. «Муғтазилә» сөзі «дараланған», «оқшауланған», «бөлектенген» деген ұғымды білдіреді. Батыс шығыстанушыларының айтуынша «муғтазилә» деп аталуының себебі олардың тақуа, дүниеге көңіл бөлмей, өмірдің қызықтарын тәрк еткендіктерінен[1]. Шындығына олардың бәрі дерлік бұл сипаттағы адамдар емес. Муғтазилиттер Ислам ағымдарының ішіндегі діни мәселеге келгенде ақылды көбірек қолданумен ерекшеленеді. Ақылдарына қонымсыз аят пен хадисті логикалық тәсіл бойынша түсіндірді. Әсіресе сенім, иман мәселелерін дәлелдеу үшін алдымен ақылды төреші етті. Олар шариғатқа құрмет көрсеткенімен, ақли мәселеде ешкімге дес бермеді. Кез келген бір мәселені әуелі ақылға салып таразылайды, ақылға қонымды болса алады, қонымсыз болса тәрк етеді. Муғтазилиттердің ақылға көбірек мән беруінің себебін ғалымдар былай деп түсіндіреді: муғтазилиттердің көне мәдениет пен өркениеттің ошағы болған Ирак пен Парсы аймағынан шығуы; олардың басым көпшілігінің араб ұлтынан болмауы; муғтазилиттердің яһуди, христиан, әрі философиялық еңбектерді араб тіліне енгізуге атсалысқан мұсылман емес кісілермен тығыз байланыста болулары және философиялық пікірлердің оларға әсер етуі[2]. Бұл ағым умеялықтардың билік кезеңінің соңына таман шыққандықтан, үкімет жағынан ешқандай қысымға ұшырамады. Олар үкіметтің билігіне араласпады, халық арасында бүлік шығармады. Дегенмен уақыт өткен сайын ел ішінде түрлі мақсаттағы топтар пайда бола бастады. Кейбіреулері өлімнен, жазадан қорқып, сырт көзге мұсылман көрініп, дүниелік пайда үшін немесе мұсылмандарды адастыру, алауыздық тудыру секілді ел арасында имандарына күмән келтіретін пікірлер таратты. Аббастықтар дәуірінде мұндай жайттар көптеп кездесіп, тіпті кейбір топ халифа билігіне қарсы көтеріліс жасады. Халифа Мәһди тұсында (775-785 ж.) 776 жылы «адам жаны өлген соң өзге тәнге қонады» деген сенім Маураннахр аймағына тарайды. Бұл сенімді таратушы – Муқанна әл-Хорасани. Оның қолдауымен бұл сенімді ұстанушылар саны көбейіп, барлық нәрсені халал санап, елді тонап, халифаға қарсы көтеріліс жасайды. Халифа Мәһди бұл адасушы топ мүшелерін басу үшін едәуір күш жұмсады. Бірақ адасушы топты қылышпен жоюға дәрменсіз екендігіне көзі жетіп, оларды басқа жолмен жеңуді қарастырады. Нәтижесінде олардың сенімдерін, санасындағы күмәндарын Құран аятымен, Пайғамбар (с.а.у.) хадисімен, ақли жолмен шешетін, әрі бұлтартпас жауаппен, шығынсыз жолмен үнін өшіре білетін муғтазилиттерге ашық түрде қолдау көрсетті. Муғтазилиттер мұндай адасушы топтағы мұсылмандармен аянбай күресті[3]. 813 жылы Аббаси халифатының тізгіні Харун Рашидтің ұлы Мәмунге тиді. Ол өзін муғтазилә ғалымдарының бірі деп санағандықтан, билікке келісімен айналасына муғтазилиттерді жинай бастады. Тіпті, бас уәзір мен хатшы етіп атақты муғтазилит Ахмад ибн Әбу Дуадты тағайындады. Халифа Мәмун әуелде ғалымдар өз араларында ымыраға келсін деген мақсатпен үнемі ғылыми жиындар өткізіп, фақиһтар мен муғтазилиттерді тартыстыратын. Уақыт өте келе халифа Мәмун айналасындағы муғтазилиттердің ықпалымен «Құран махлуқ» (Құран жаратылған) сенімін қабылдады да, мухаддис (хадис ғалымы), фақиһ (құқық ғалымы) ғалымдарды осы пікірді қабылдауға күштеді. Көптеген ғалым халифаның қысымынан, жазасынан қорқып, сенбесе де Құран махлуқ деп жай тілмен айтып пәледен қашуға тырысты. Жергілікті әкімдеріне тапсырма беру арқылы қарамағындағы барлық мұсылманды осы адасушы пікірді қабылдауға зорлады. Мәселен, халифа Мәмун Бағдаттағы орынбасары Исхақ ибн Ибраһимге былай деп хат жолдайды: «Айналаңдағы қазыларды жина да, оларға мүминдердің әміршісінен келген хатты оқы және оларды сынақтан өткіз. Құранның махлуқ екендігін, яғни кейіннен жаратылғандығы жөніндегі пікірлерін біл және оларға былай де: «Мүминдердің әміршісі бұдан былай дініне сенбейтін, таухид мәселесінде ықылас танытпайтын адамдармен бірге жұмыс жасай алмайды, оларға сенім арта алмайды». Егер осы айтылғандарды қабыл етсе, мүминдердің әміршісімен бір пікірде, һидаят жолында екенін айтатын болса, оларға мына бұйрықты жеткіз: «Адамдар жайында куәлік етушілер құзырларына келген кезде, Құран жайындағы сенімдерін тексерсін, Құран махлуқ деп айтпағандар мен осы сенімді қолдамайтындардың куәлігін қабылдамасын. Аймағыңа қарасты қазылардың бұл мәселеде нендей жұмыс жасап жатқанын тексер және халифаға мәлімет беріп отыр»[4]. Халифа Мәмун қарамағындағы әкімдерге осындай тапсырма беру арқылы муғтазилит сенімін қабылдамаған адамды мемлекеттік қызметтен шеттету керектігін ашық түрде тапсырып отырды. Жергілікті әкімдер халифадан осындай бұйрық алғаннан кейін фақиһ, мухаддис ғалымдар мен қазыларды шақырып, халифаның бұйрығын жеткізді. Егер кімде-кім халифаның бұйрығын қабыл етпейтін болса, онда қатаң жазаға ұшырайтынын ескертеді. Ғалымдар ауызша қабыл еткенсіп, келетін пәледен қашуға тырысты. Дегенмен «Құран махлуқ» сенімін қабылдамаған төрт ғалым болды. Олар Ахмад ибн Ханбал, Мұхаммед ибн Нух, әл-Қауарири және Сәжжада еді. Аталмыш ғалымдарды шынжырлап, жазалауға көшеді. Жазаның ауыртпалығына шыдай алмаған әл-Қауарири мен Сәжжада ертесі күні олардың айтқандарына келісіп, босатылады. Алайда Ахмад ибн Ханбал мен Мұхаммед ибн Нухты қанша қинап, азаптаса да көндіре алмайды. Күшпен көндіре алмаған соң ол екеуін халифа Мәмунның құзырына жолдайды. Сол кезде Мәмун Тарсус[5] қаласында еді. Аталмыш екі ғалымды сонда апара жатқанда Мұхаммед ибн Нух жолда ажалы жетіп қайтыс болады. Халифа Мәмун да сол кезде науқастанып, 833 жылы қайтыс болғандығы туралы хабар жетеді. Халифа өлгенімен орнына тағайындалған Мәмунның інісі Муғтасим (833-842 ж.) ағасының өсиеті бойынша, Құран махлуқ сенімін күштеп қабылдатуды одан әрі жалғастырады. Муғтасимнің әмірімен Ахмад ибн Ханбал тағы да ауыр азапқа ұшырайды. Қала берсе 28 ай бойы түрмеге қамалады. Ақырында райынан қайтара алмаған соң оны босатады. Ахмад ибн Ханбал қайта хадис дәрісін беру ісін қолға алады. Халифа Муғтасим 842 жылы қайтыс болғанша осы қызметін жалғастырады. Халифа дүиеден озған соң орнына Муғтасимның баласы Уасиқ (842-847 ж.) таққа отырады. Ол да әкесі мен ағасының жолын ұстап, муғтазилит ағымды күштеп таратуды мықтап қолға алады. Уасиқ айтқанына көнбеген ғалымдарды аяусыз жазалап, тіпті өлім жазасына кесіп отырды. Бірақ Имам Ахмад ибн Ханбалды қайта жазалауды жөн көрмей, оған: «Ешкімді маңайыңа жинамайсың. Мен болған қалада тұрмайтын боласың», – деген шарт қояды. Осыдан кейін имам Ахмад өмірінің соңына дейін ешқайда шықпайды. Халифа Уасиқтың қаһарын мына бір ғибратты оқиға тежейді. Бірде Құран махлуқ сенімін қабыл етпегендерді жазалап жатқан кезде жасы келген қария бас уәзір болған атышулы муғтазилит Ахмад ибн Әбу Дуадқа келіп: «Сен Пайғамбардың (с.а.у.), Әбу Бәкірдің, Омардың, Османның және Алидің насихаттап шақырмаған бір нәрсеге дағуат жасаудасың. Бұл жайында олардың білетіндігін немесе білмейтіндігін мойындауың керек. Егер олар бұл жайында білетін еді, бірақ үндемеді десең, маған да саған да үнсіз қалу жөн болады. Ал егер бұл жайында олардың хабары жоқ еді, мен білемін десең, ей, ақымақтың баласы ақымақ! Расулаллаһ (с.а.у.) пен оның әділетті халифалары білмеген нәрсені сен білесің бе?», – дейді[6]. Халифа Уасиқ осы оқиғаға куә болғандықтан, қатты әсерленіп, ғалымдарды жазалауды тоқтатады. Мәмуннан кейінгі халифалар Муғтасим (833-842 ж.), Уасиқтың (842-847 ж.) дәуірі муғтазилиттердің алтын дәуірі болды. Бірақ 847 жылы таққа келген халифа Мутәуәккил халықтан келген шағымдар нәтижесінде 848 жылы муғтазилиттерді ресми мәзһаб атауынан шағарылып, керісінше, бұл ағым өкілдерін қыспаққа ұшыратады да, муғтазилиттерді аз уақыт ішінде мәзһаб ретінде тарихтан біржолата жойып жібереді. Өйткені жоғарыда айтылғандай, олар билікті пайдаланып Құран махлуқ, Аллаһ ақыретте көрінбейді деген екі мәселеге халықты сендіруге күштеп, көнбегенді аяусыз жазалап, өлтірді. Дегенмен адасушылықтың ақыры құрдымға кететіндігін тарих дәлелдеп берді.
[1] С.Сейтбеков, Ислам тарихындағы муғтазилиттер және олардың ұстанатын жолы // Саясат. -2005. -№4, 47-бет. [2] Klavuz S.A., Anahtarlarıyla islam akaidi, 30-бет; Muhammed Ebu Zehra. ж.к.е., 140-бет. [3] Muhammed Ebu Zehra, ж.к.е., 142-бет. [4] Muhammed Ebu Zehra, ж.к.е., 160-161-бет. [5] Қазіргі Түркия Республикасының оңтүстік шығысындағы қала. [6] Muhammed Ebu Zehra, ж.к.е., 161-164-бет.
