Шығу-тегі, ата-жұрты мен тілдері жоғарыда аталған сипатта қарастырылатын арабтардың тарихи түрлі кезеңдер мен топтарға бөлініп зерттеледі. Тарихшылардың көбісі арабтарды үшке бөліп зерттеген.

Бірінші:

1. Бәидә арабтары;
2. Арибә арабтары;
3. Мұстағрибә арабтары,

Екінші:

1.       Арибә арабтары;

2.       Мұстағрибә арабтары;

3.       Табиға (немесе мұстағжамә) арабтары.

Ибн Халдун осылардың екінші нұсқасын мақұл көргендердің қатарынан орын алады.

Мұстағжамә арабтарға жататын арабтар соғыстардың барысында мұсылман арабтардың ішінде сіңісіп кеткен халық болып табылады. Солтүстік Африка мен Андалусия арабтары дәл осы арабтардан тараған.

Арабтардың тарихын “бәидә арабтары” (уақыт өте келе жойылып кеткен арабтар), “арибә арабтары”, “мұстағрибә арабтары” деп классификациялап, олардың қатарына Исламның пайда болуы мен “мұстағжамә арабтарын” да қосып зерттеу көпшіліктің тарапынан ұнатылып, лайықты деген бағаға ие болды. Ерекше айта кету керек, “бәидә арабтары” толығымен жойылуына, “арибә арабтары” мен “мұстағрибә арабтары”-ның Ислам дінінің пайда болуына дейін өмір сүрулеріне байланысты араб тарихын “бәидә арабтары” және “бақиә арабтары” деп екі негізгі бөлімге бөліп зерттесе де болады.

2.1. Бәидә арабтары

Тарихшылар бәидә арабтарының Нұһ пайғамбардың үлкен ұлы Самның Лауез (Лұт) пен Ирем есімді балаларынан тарағандығы туралы көзқарасты ұстанады. Олардан амалиқа, ад, самуд, тасым, жедис, хадрамут деген қауымдар өрбіген. Баидә арабтарын құрайтынбұл қауымдар өз уақытында мемлекеттер құрса да, кейінгі кезеңдерде өз биліктерінен айырылып, құлдырауға тап болып отырған. Олардың орнын арибә арабтары мен мұстағрибә арабтарының мемлекеттері басқан.

Нұһ пайғамбардың үлкен ұлы Самнан Лауез туған. Лауезден арабтар тараған. Олар Хиджаз бен Сина жерлерінде қоныстанған болатын. Амалика арабтары Лауез ұлы Имликтің баласы Жасимнің жеті баласынан тараған деген көзқарас бар. Ал араб жазушыларының айтуы бойынша амалика “амлиқ”-тің көпше түрі болып, амалиқа арабтары Арабстаннан солтүстіктен оңтүстікке қоныс аударып, Ақабә мен Месопотамияның батысында орналасқан тайпалар екендігі белгілі. Вавилондықтар батыста көшіп-қонып, Ақабә өңірінде өмір сүрген бұл арабтарды “малик” немесе “малук” деп атаған. Кейінгі кезеңдерде бұл сөздің қолданылуы мен мағынасы өзгеріске ұшырап, “қауым” мен “үмбет” деген мағыналармен алғашында “амалиқ”, кейінірек “аммалиқа” түрінде қолданылған болатын.

Ад қауымы

Амалика мен арамилерден тараған деп белгіленген ад қауымы бәидә арабтардың ең маңыздыларының бірі болып табылады. Тарихта Ады ирем деп аталатын бұл қауымның Ирем ұлы Ауистің баласы Адтан тарайтындығы туралы мәліметтер бар. Аталары Адтың немесе билеушілерінің бірі болып табылатын Шеддадтың құрғызған «Ирем бақшасымен» қоса бұларға да “Ад қауымы” немесе “Ады Ирем” деген ат берілген.

Ад қауымы Йемен мен Омман аралығында орналасқан Аккаф пен Хадрамут жерлерінде өмір сүрген. Олар Оңтүстік Арабстанда Ирем ғимараты мен көптеген көп қабатты ғимараттарды құрған. Құранда (Ирәмә зәтиль-имад) фәжр сүресінде ад қауымы туралы мәлімет бар. Оларға пайғамбар ретінде Һұд пайғамбар жіберілген. Һұд (а.с.) пайғамбар тұсында екіге бөлінген ад қауымының бір бөлігі Ад ибн Адлияның ұлы Лұқманды билеушісі деп танып, Һұд пайғамбарға иман келтірсе, екінші бір бөлігі Ад ибн Адлияның басқа бір баласы Қалжанды билеуші деп танып, Һұд пайғамбарға иман келтірмеген. Иман келтірмегендер нәтижесінде “сарсар” деп аталатын дауылдың салдарынан жойылып кеткен.

Ад қауымының аты шыққан билеушілерінің қатарына Ад, Шеддад пен Шедид жатады.

Сәмуд қауымы

Бұл қауымның негізін Иремнің немересі Самуд қалаған. Уағдиль-Кура мен Хижр аудандарында қоныстанған. Самуд қауымы Арабстанда ад қауымынан кейінгі кезеңде үстемдік құрған қауым. Құранда ад қауымымен бірге аты аталатын сәмуд қауымы тау-тастан зәулім ғимараттар құрып, жерлерін ұлғайтқан. Оларға пайғамбар ретінде Салих (а.с.) пайғамбар жіберілген. Салих пайғамбарға қарсылық танытқан сәмуд қауымы пайғамбардан мұғжиза көрсетуін талап етті. Аллаһтың бұйрығымен жүзеге асқан түрлі мұғжизаларды өз көздерімен көрген күнде де пайғамбарды жалған пайғамбар деп шешуіне байланысты көктен түскен жан түршігерлік дыбыстың нәтижесінде жойылып кеткен қауым болып табылады. Құранда орын алған “Рас тұрғындары” (асхабу рас) дегеніміз Рей қаласында қоныстанған, кейініректе толығымен жойылған самуд елінің бір қолы болып табылады.

Набат қауымы

Палестинаның оңтүстігі мен Эдом немесе Идома деп аталатын жерлерде қоныстанған Набайут ибн Исмаилдың ұрпақтары болып табылатын қауым болып табылады. Алғашқы кезеңдерде Ирак өңірінде, кейіндері Эдом жеріне қоныс аударғандықтары айтылады. Ассириялықтардың тарапынан Ирак өңірінен көшуге мәжбүр болған набатилер б.з.д. 4 ғасырда Эдом жеріне қоныс аударған болуы керек. Шығу тегі туралы түрлі көзқарастар қалыптасқан. 18 билеушісі белгілі. Олардың ең алғашқы билеушісі I Харис өз атын танбалатып тиын шығартқызған. Ал ең атақты билеушісі III Харис болса Шам қаласын Батламиустан жаулап алған болатын. Набатилердің астанасы Петра қаласы дер білеміз. Бусра, Эрзух, Хиджр мен Эйле қалалары аудан орталықтарының қызметін атқарады.

Тедмүр қауымы

Амаликалықтардан шыққан, Шам мен Ирак жерлерін мекендеген қауым болып табылады. Пайда болуынан бастап шейхтер тарапынан басқарылған тедмүр қауымы Тедмүр қаласын астана ретінде белгілеп, Тедмүр араб мемлекетін құрған болатын. Б.з.д 4 ғасырда құрылған Тедмүр мемлекеті б.з. 270 жылға дейін ұзақ уақыт өмір сүрді. Римдіктермен бірнеше мәрте соғысып, сан мәрте римдіктердің шабуылдарына ұшырап отырған. Текмүр мемлекетінің өркениеті адамзат тарихында ерекше орынға ие.

2.2. Бақиә арабтары

Кахтанилер

Бақиә арабтары, әдетте арибә арабтары мен мұстағрибә арабтары деп екіге бөлініп зерттеледі. Арибә арабтары деп Арабстанның Йемен өңірінде қоныстанған кахтанилерді атаймыз. Нұһтың ұрпағы болып табылатын Абирдің ұлы Кахтан Хамурапидің тұсында қасындағылармен бірге Йеменге қоныс аударып, жергілікті бәидә арабтарымен араласып кеткен. Кахтанилер Кахтанның ұлы Йағрубтың тұсында Йеменді өздеріне қаратты. Арибә арабтары Кахтанның есіміне байланысты (кахтанилер) деп аталған.

Кахтанның ұлы Йағруб Йемендегі ад қауымы мен Хижаздағы кейбір арабтарды жеңіп, Кахтанилер мемлекетін құрды. Кейін оның орнына баласы Йашжуб отырды. Йашжубтың орнына оның баласы Абдушамс отырды. Ол көп соғысып, дұшпандарын көптен тұтқынға алуына байланысты «сәбә» деген атпен танылды. Абдушамстың өлімінен кейін оның орнын баласы Химер басты. Осылайша, Сәбә (Кахтания) мемлекеті Химер мемлекеті деген атаққа ие болып, соңында Эфиопия мемлекетінің тарапынан жауланып алынған болатын.

Кахтания мемлекеті 1700 жыл өмір сүрген. Кахтания әміршілерінің бірі болып табылатын Әл-Харис Рахис Себа мен Хадрамутты бір-біріне қосып, бүкіл Йеменде өз үстемдігін орнатқаннан кейін ол және одан кейінгі кезеңдерде билік жүргізген әміршілер “түбба” деп аталған.

Аднанилер

Аднанилер мұстағрибә арабтарынан шыққан және Хижаз халқын құрайтын қауым болып табылады. Исмаил ұрпақтары Мекке тұрғындары болып табылатын Журхум қауымымен араласып, келешекте көбейген Хижаз арабтарының ата-бабалары еді.

Арабтар негізінде өздерінің шығу тегі мен тарихын Кахтан мен Аднанға байланыстырып, осы екі негізгі факторға негіздеп зерттеулерін жүргізеді. Йемен мен оның айналасындағы (Оңтүстік Арабстан) арабтары Кахтаннан, ал Тихаме, Хиджаз, Неджд, Шам мен Ирак арабтары Исмаиылдың баласы Аднаннан тараған деген көзқарасты ұстанады. Ибраһим пайғамбар әйелі Ажар мен жаңа туған баласы Исмаилды Меккеге әкеліп, орналастыруынан кейін Исмаиыл жергілікті халықтың құрамындағы журхум руының басшысы болып табылатын Амирдің қызы Ралені әйелдікке алып, он екі балалы әке атанған болатын. Журхум Ирактағы арибә арабтарының ыдырауынан кейін Араб түбегіне қоныс аударған Кахтанның ұрпағы болып табылады. Кахтан болса Йемен арабтарының ата-бабасы болып табылады.

Олардың көпшілігі иудаизм дінін қабылдаудан бас тартқандықтары үшін от лаулаған шұңқырларға лақтырылып өлтірілген болатын.

Зу Нуастың мұндай зұлымдықтарына қарсы Византия императоры өз наразылығын білдірді. Бұл мәселенің шешімін табу мақсатымен бұл істің басына ол Эфиопия билеушісін тағайындады. Эфиопиялықтар б.з.д. 525 жылы Эриат басшылығындағы әскер мен жергілікті халықтың көмегімен Зу Нуасты жеңген болатын.

Кейінірек Сейф ибн Зийй Йезеннің өтініші бойынша Уахриз жолы арқылы Йемендіктерге сасанидтер көмектесіп эфиопиялықтарды Йеменнен қуып шықты. Бұл уақиғаларға қарамастан Византия, Сасанидтер мемлекеті мен Эфиопияның сауда-саттық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени ықпалы орын алған болатын. Оңтүстік Араб түбегінің шетелдерге танылуында табиғи байлықтары мен мәдени құндылықтары маңызды рольге ие. Бұдан басқа Қытай-Үндістан, Византия-Рим, Эфиопия-Египет, теңіз және құрлық арқылы өтетін сауда-саттық жолдар мен ұзақта орналасқан жерлермен жанданған экономикалық қарым-қатынастардың пайда болуы Араб түбегінде сауда-саттық пен туризмнің дамуына, Сухар, Деба, Шыхр, Саба, Указ сияқты жәрмеңкелердің ұйымдастырылуына, өлкенің бұрынғысынан да жоғарғы дәрежеде танымал болуына себеп болды.

Қайрат Құрманбаев

ұстазымыздың дәрістерінен үзінді