Географиялық жағдайы

Араб түбегі мен Арабстан деген атаудың шығу тегі мәселесі ғалымдардың арасында түрлі пікірталастар туындатқызды. Кейбір тіл мамандарының көзқарастары бойынша бұл атаудың пайда болуының бірден-бір себебі арабтардың өздері болып табылады. Яғни, ол атауды арабтардың өздері қойған.

Арабтардың ата-қонысы әрі Ислам дінінің бесігі болып табылатын Араб түбегі немесе Арабстан жері Азия құрлығының оңтүстік-батыс аумағында орналасқан. Оның шығысында Омман теңізі Парсы шығанағы, батысында Қызыл теңіз, солтүстігінде Ирак пен Сирия, оңтүстігінде Аден шығанағы мен Үнді мұхиты орын алады. Кейбір географтардың айтуы бойынша Сирия мен Ирактың жерлері деп Араб түбегіне қарайды. Ол жерлерде шығыс арабтары өмір сүреді. Арабтардың ата­-мекені болып табылатын Арабстан бүгінгі таңда Сауд Аравиясы мен Йемен мемлекетіне қарайтын географиялық кеңістік болып табылады.

Үш жағынан теңіз суымен қоршалған Араб түбегі ерекше географиялық кеңістікте орналасқан. Ежелгі кезеңдерде халықаралық сауда-саттықтың теңіз бен құрлық арқылы өтетін жолында орналасқан бұл түбек “байланыс түбегі” немесе де “тоғысу нүктесі” деп аталған. Арабстанның табиғи және географиялық жағдайы оның экономикалық және әлеуметтік өміріне әсерін тигізбей қойған жоқ. Сауда-саттық пен туризм, егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы араб экономикасының негізі болып табылады. Мекке қаласы сауда-саттық орталығы, ал Меккені зиярат ету – араб экономикасының негізгі діңгегі болып табылады. Құнарлы жерлер, жайылымдар мен аз мөлшердегі су көздері экономиканың қосымша ресурстары болуымен қатар арабтардың егін мен мал шаруашылығында теңдесі жоқ факторлар болып табылады.

Жаһилиет кезеңінің тарихы мен «әййәму әл-арабтың» негізгі сипатын көрсеткен бәдәуилер мен хадарилер, меккеліктер мен басқа да тайпалар жоғарыда аты аталған факторлардың ең болмаса біреуін өздеріне қарату мақсатымен көптеген соғыстар ұйымдастырып отырған.

әл-Асмағи (217/832 ж.д.с.), Хамадани (334/945 ж.д.с.) мен аль-Хамауи (626/1229 ж.д.с.) сияқты географтар Арабстанды кейде Йемен, Неджд, Хиджаз, Тихаме деп атай отырып, төрт ауданға бөле қарастырған. Кейде Йемаме мен Бахрейнді де қоса қарастырып, бес немесе алты ауданға бөліп зерттеген. Бейнуне жеріне дейінгі Неджран мен Омманның аралығын Йемен жеріне жатқызады.

Басқаша айтқанда, табиғи жағдайлары жағынан Арабстан шөлді таулы және бахтияр үшке бөлінеді. Араб түбегінің Хиджаз ауданы таулы, оңтүстігі мен Йемен аудандары бахтияр болып келеді. Биіктігі 2750 метрге дейін жететін Хиджар мен Йемен таулары үш қатардан тұрып, Аден шығанағына дейін өз етегін жайған. Бұл таулы жерлерден Қызыл теңізге дейінгі аудан “Тихаме” деп аталады.

Негізінен оңтүстік пен солтүстік болып бөлінген Араб түбегінде шығысында Омман, оңтүстігінде Хадрамут, оңтүстік-батысында Хиджаз, Нүфуд пен Хиджаз аралығында Неджд орналасқан. Омман мен Парсы шығанағының аралығы Бахрейн деп аталады.

Биік таулы жерде орналасқан орталық Арабстанның екі маңызды ауданы бар. Олар: солтүстіктегі жартасты Нәжд пен оңтүстіктегі құмды Ахкаф аудандары.

Теңіз жағасындағы аудандар орталық Арабстан жерлерінен мүлде басқаша. Бұл жерлер ылғалды әрі егін шаруашылығына өте қолайлы жерлер. Теңіздерді жағалай орналасқан ауылды мекендерде халық тығыз орналасқан.

Дүниежүзінің географиялық картасында көлемі жағынан ең үлкен көлемге ие Араб түбегі Азия құрлығының оңтүстік-батысында 1.700.000 км жерді алып жатыр.

Негізінен Арабстан құрғақ және ыстық циклондар өтетін шөлдердің ауа-райына бейімделген. Қыс пен көктемде аз да болса пайда болған ылғалдылықты жаздың қатты желдері құрғатып жіберіп отырады. Тек “бахтияр Арабстан” деп аталатын Йемен жерінің ауа-райы жаңбырлы, топырағы құнарлы блып келеді. Міне осындай климаттың және фауна мен флораның орын алуына байланысты Араб түбегінің солтүстігі мен орталық аудандары шөлдерден, оңтүстігі мен теңізге жақын орналасқан аудандары жазықтықтардан жайылымдар мен егіндіктерден тұрады.

Бүгінгі таңда түбек тұрғындарының аз бір бөлігінің қажеттіліктерін қамтамасыз ете алатын Араб түбегінде саны арта түскен халықтың болмысын қорғап, оның экономикалық және әлеуметтік сұраныстарына жауап берген, өлкенің дамуында маңызды роль атқарған фактор — “мұнай”-дың табылуы арабтардың жеке және қоғамдық өмірін жандандыра түсті. Соның нәтижесінде бүгінгі таңда Арабстан сөзін естісек ойымызға ең әуелі мұнай келеді. Дүниежүзі бойынша мұнай өндіру мен тұтынуда маңызды орын алатын Арабстан мен Парсы шығанағының мемлекеттері экономикалық, технологиялық және әлеуметтік жетістіктерге осылайша қол жеткізіп отыр.

2. Әлеуметтік жағдайы

Араб түбегі семит нәсілінің бесігі болып табылатындығы белгілі. Семиттер Нұһтың ұрпағы Самнан тараған. Олар Таяу Шығысқа (аш-шарқ уль-аусат) қоныстанды. Ол жерде тайпалар дәрежесінде көбейіп, түрлі көзқарастарды ұстанса да, Араб түбегін өздерінің ата-жұрты екендігін ешқашан ұмытпай өмір кешті.

Кейінгі кезеңдерде Месопотамияға қоныс аударып, вавилондықтар, ассириялықтар, финикиялықтар мен ибранилер деп аталып, өз мемлекеттерін құрған тайпалар да Араб түбегінен шыққан. Оның үстіне иудаизм мен христиан діндерінің шығуы мен дамуы осы географиялық кеңістікке байланысты. Арамелер, ибранилер, римдіктер, румдықтар, христиандар мен яхудилер де өз кезегінде пана табу мақсатымен Араб түбегіне қоныс аударған болатын. Монотеистік діндердің ішінде соңғысы болып, адамзатқа түскен Ислам дінінің негізгі ерекшеліктерінің бірі адам баласының жеке және қоғамдық принциптері Араб түбегі тұрғындарының қарым-қатынастарының барысында туындаған болатын.

Араб түбегі б.з.д. VII ғасырда Исламның жайылуы кезеңінде,түрлі тайпалар мен саяси күштердің әлеуметтік жағдайы арқылы сипатталатын. Түрлі отбасылардан тұратын рулардан пайда болған тайпалардың бір бөлігі көшпелі (бәдәуи), басқа бір бөлігі  отырықшыл (хадари) болған. Бәдәуилік әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, мәдениет пен наным-сенім көшпелі арабтардың жеке және әлеуметтік өмірін реттеген болса, отырықшы арабтардың да өздеріне тән “қала-мемлекет” пен “облыс” деңгейінде басқару жүйелері болған.

Араб жерінің үлкен бөлігінің құнарсыз, егіншілікке қолайсыз болуы, ауа-райының қолайсыздығы, қарым-қатынасжүргізудің қиындығы, халықтың дін мен саяси бірліктен мақрұм болуы аталмыш жерде мықты бір мемлекеттің қалыптасуы мен ұзақ уақытқа созылған билік жүйесінің орын алуына кедергі жасап, керісінше әлеуметтік және саяси хаостың орын алуына жол ашты.

Бұл жағдайдың екінші бір себебі көшпенділікке негізделген Араб түбегінің оңтүстігіндегі, әсіресе Йемендегі қатты селдердің салдары мен табиғи апаттар мен дамбылардың құлауының нәтижесінде оңтүстіктен солтүстік пен ішкі аудандарға көш болған. Осылайша III ғасыр бірнеше араб тайпасы солтүстікке қоныс аударған. Ол тайпалардың құрамында болған хуза руы Меккеге, аус пен хазрадж рулары Йасрибке қоныстанған болатын. Гассандықтар, хиралықтар, киндалықтар мен Йасриб, Хайбар яхудилері де аталмыш себептерге байланысты көшуге мәжбүр болған қауымдар еді.

Араб түбегінің географиялық жағдайларының ерекшеліктеріне байланысты арабтар өмір сүру болмысы жағынан екі топқа бөлінеді:

а) көшпенділер (бәдәуилер);

ә) отырықшылар (хадарилер).

Бұған қарамастан көшпенділікті отырықшылықтан айыратын нақты ерекшеліктер байқалмайды: жартылай көшпелі болуына байланысты арабтар қалалықтарға ұқсап та өмір сүрген. Отырықшылықпен айналысқан арабтардың бойынан көшпелі сипатының қандай деңгейде екендігін байқайтын болсақ, көшпелі арабтардың бойынан да отырықшылық өмірдің сипатын сондай деңгейде болғандығын байқай аламыз. Өйткені, отырықшылар мен көшпенділер бір-бірінен қыз алып, бір-біріне қыз беріп отырған.

Арабтар Нұһ пайғамбардан тараған семит халықтарының бірі болып табылады. Нұһтың баласы Самнан тарағандықтарына байланысты олар өздерін семит халықтарына жатқызады. Араб түбегі Палестина, Сирия мен Ирак семит халықтарының негізгі қоныстанған жерлері болып табылады. Алайда, олардың Араб түбегі мен Иракқа қай жерлерден қоныс аударғандықтары белгісіз болуы мен монотеистік діндердің кітаптарында бұл мәселені ашыпбере алатындай дәрежедегі дәлелдердің болмауы тарихшылардың арабтардың шығу тегі туралы түрлі көзқарастар ұстануы мен тіпті нақты бір көзқарастың қалыптасуына себеп болып табылады.

Тарихшылардың үлкен бір бөлігі арабтардың семит халықтарына жататындығы мен өздерін таза, яғни “арабу әл­-арибә” (арибә арабтары) деп атаған ең ежелгі арабтардың ұрпақтары болуымен қатар, Араб түбегінің автохтонды халқы екендігі туралы көзқарасты ұстанады. Арабтар ежелден бері семит халықтарының бесігі деп есептелінетін Араб түбегі мен Ирактың маңында өмір сүрген. Ад, самуд, амалиқа, тасим, жедис, журхум мен акиль сияқты қауымдар сол арабтардан тараған деп есептелінеді.

Кейінгі кезеңдерде Арибә арабтары мен арабтарға жатпайтын басқа қауымдардың бір-бірімен араласуының нәтижесінде “Мұстағрибә арабтары” пайда болды. Оларға Хижаз өңірінде өмір сүретін арабтар жатады. Аднанилер деген атаумен белгілі болған Исмайлдың ұрпақтары болса аталмыш осы мұстағриб арабтарынан шыққан Хижаз халқы болып табылады.

Тарихшылар семиттерді негізгі 3 топқа бөліп қарастырады:

1) Араб түбегі, Сина, Бәдиату әш-шам және Ирактың оңтүстік аудандарында қоныстанған арабтар;

2) Иракта, Тигр мен Евфрат өзендерінің бойында, Иран мен Хорасанда қоныстанған арабтар;

3) Ирактың солтүстігінде және Палестина мен Сирия аудандарында қоныстанған арабтар.

Кейбір тарихшылардың айтуы бойынша семит халықтары Торос тауларынан шығып, оңтүстік бағытта тараған. Олардың ішіндегі аккадтар Ирак жерінде, ал арабтар болса Араб түбегі жерлеріне орналасқан. Арабтардың Эфиопия мен Египеттен келгендігі туралы көзқарастарды ұстанатын тарихшылар да баршылық.

Осы көзқарастардың ішінде үлкен қолдау тапқан көзқарасқа сүйенетін болсақ, семиттер мен арабтарды оңтүстіктен солтүстікке қоныс аударған, ата-жұрты Араб түбегі болып табылатын халықтар ретінде қарастыруымыз керек.

Ибраһим пайғамбар өз әйелі Ажар мен баласы Исмаилды Хижаз жеріне әкеліп тастауынан кейін олардың әсерінің арқасында жергілікті халықтың арасында араб тілінің орын алуымен қоса, араб тіліндегі Мекке диалекті дами түсті. Жәрмеңкелер мен жиындарда, оқылатын өлеңдерде, баяндамаларда орын алан сөздер мен терминдерінің жинақталуының нәтижесінде “Мекке диалектісі” қалыптасып, “араб тілінің құрайыштық варианты” пайда болды.

Қайрат Құрманбаев

ұстазымыздың дәрістерінен үзінді