Қазіргі заманда білім артып, техника мен технология қарыштап дамып кетті десек те, адамның рухани қажеттілігі еш мәнін жоймайды. Әсіресе, тәрбие мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ғұлама Әбу-Насыр әл фараби бабамыз «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы»деп айтып кеткен. Сондықтан тәрбие мәселесі бір ғана адамның емес, бір отбасы, тұсас қоғамның, мемлекетік маңызы бар мәселе дегеніміз жөн.
Жалпы, ихсан ілімі жайлы не білеміз? Оның мән-мағынасы қандай? Шариғатқа жүгінсек, «ихсан» сөзі бір нәрсені жасағанда оны «ең әдемі, ең кемел түрде жасау» деген мағынаны білдіреді екен. Бұл сөз шынайылық дегенғе жақын келеді. Неге мұсылман адам намазға тұрғанда шынайылықпен, жауапкершілікпен, қорқыныш пен үмітпен тұрады. Өйткені, тақуа жан өзін Алла тағала бақылап тұр деп әр құлшылығын барынша шынайы, толық орындауға ұмтылады. Құран кәрімнің «Тәлақ» сүресінің 2-ші аятында «Алладан қорыққан адамға Алла қиындықтан шығар жол көрсетеді» делінген. Біз Аллаға жақын болған сайын күнәлі, жаман істерден бойымызды аулақ салып, шарғатқа қайшы істерден алыстаймыз.
Ихсан ілімі ерте заманнан мұсылманды жолды таңдаған қазақ халқына жақсы таныс. Өйткені, осы ихсан ілімінің дамуына Қожа Ахмет Яссауи бабамыз бен оның шәкірттері көп еңбек сіңірді. Бұл ілім халықты тақуалыққа тәрбиелейді. Ал, тақуалық деген аз сөйлеу, әдепсіз әрекеттерден, күнәлі істерден, ұятты амалдан сақтану, зиянды нәрселерден аулақ болу дегенді білдіреді.
Хасад сөзі – қызғану, көре алмау деген мағынаны білдіреді. Алла тағаның біреуге берген нығметін қызметін, ол кісіде болмауын қалау – нағыз көре алмаушылық. Ислам ғалымдарының айтуынша, «Көреалмаушылық аспандағы ең алғашқы жасалған күнә. Ібіліс Адам (а.с.) пайғамбардың мәртебесі мен дәрежесіне іштарлық етті. Сонымен бірге, жер бетінде де ең әуелі жасалған қылмыс пен күнә көреалмаушылықтың салдарынан болды. Адам (а.с.) ұлдары бірін-бірі іштарлық кесірінен өлтірді».
Біз қазір күнә мен қателік жасаудан сақтанып жүрміз бе? Бүгінде біреу байыса, соны көре алмай, күндеп кететініміз жасырын емес. Кейде біреудің қызметін қызметін, басына қонаған бағын қызғанып жатамыз. Бұл, әрине, дұрыс емес.
Ибн Омар (р.а.) жеткізген: «Тек екі нәрседе ғана қызғаныш танытуға болады. Алла Тағала Құран беріп, онымен күні-түні құлшылық жасаған және Алла Тағала мал-дүние беріп, күні-түні қолындағы дүниесімен қайырым-дылық еткен кісіге» (Бұхари) деген екен. Қызғаныш – адам бойынндағы жағымсыз мінездердің бірі. Соның залалсызы – қызығу, ал ең қауіптісі күншілдік екен. Жазушы Немат Келімбетов «Күншілдік» атты сұхбат-диалогында «Қызғаншық адам өзінің қолында бар нәрсесін қызғанады, ал күншіл адам өзгенің қолындағыны да қызғанады» деген ой айтады. Ал, батыр Бауыржан Момышүлы «Күншілдік – өзгенің мықтылығы мен өзіңнің әлсіздігіңді түсінуден туған құбылыс» дейді. Қалай десек те, адам баласының Алланың жазған тағдырына сабырлық қылмау күндестігін қоздырады. Көреалмаушылық күпірлікке әкеліп, адамның ниеті бұзылады. Іштарлық адамдық қасиетке нұқсан келтіреді. Бұл жағдайдан қалай құтылуға болады?
Қасиетті құран кәрімнің «Әл-Фәләқ» сүресінде адамдардың қызғаныштан жасайтын әрекеттерінен сақтану үшін арнайы Алла тағағала ардақты пайғамбарымызға дұға оқуды үйреткен еді. « - Уа, Мұхаммед!) Жер бетін түгелдей жапқан қара түнектің зардаптарынан (жауыздықтан) және соның салдарынан туындаған (қатерлерден) түйіншектерді үрлеп, сиқыр жасайтын (әйелдердің) қастандығынан, күншіл пенделердің көре алмай, қызғанғаннан жасайтын зияндарынан сақтай гөр деп, нұрланып атқан таңды жаратқан Раббымнан пана тілеймін» деп айтылады.
Іштарлықтың зияндығы жайлы өмірде талай ғибратты әңгімелер бар. Солардың біріне назар салайықшы. Асмағи атты ғұлама ғалым басынан өткерген бір оқиға жайлы былай айтқан екен: «Бірде сахарада жасы жүз жиырмаға келген, жүрісі тың бір ақсақалды көрдім. Үлкен жасқа келгені бір бөлек, жүрісіндегі ширақтығы мені таңғалдырды. Таңданысымды жасыра алмай, оның сырын сұрадым. Сонда ол: «Іштарлықтан арылып едім. Соның сыйы ретінде Құдайдың маған бергені ғой» деп жауап қатты».
Иә, іштарлық, көреалмаушылық адамның қас жауы. Қанағат пен шүкірлік қылсақ ғана мұндай дерттен айығатын боламыз. Ерекше айта кетерлігі, көре алмайтын адам мазасыздыққа ұшырап, адамдардың жетістігі мен дүниесін көрген сайын өмірден түңіле береді. Мұндай адам Алланың бергеніне разы болмай, күпірлікке ұрынады.
«Сендердің бойларыңдаәуелгі үмметтердің дерті – көреалмаушылық пен ашу-ыза деңдеп барады: Мұхаммедтің (с.ғ.с) жаны уысында болған Алламен ант етемін, бір-біріңді жақсы көрмейінше кәміл иманды болмайсыңдар. Сендерге бір-біріңді жақсы көргізетін істі айтайын ба? Өз араларыңда сәлемді дауыстап беріңдер» делінген Зубайр бин Аууам (р.а.) жеткізген бір хадисте (Ахмад, Термези).
Қалай десек те, мұсылман адам біреудің дүниесіне қызыға қарағанмен, көреалмаушылыққа бой бермейді. Есесіне екі жүзді адам қызыққанымен қоймай, көреалмаушылық танытады. Яғни, жетістікке жеткен адамның бақытты өмір сүргенін, еңбекқорлығын, әдемі киінгенін, сәттілік пен жеңіске жеткенін көре алмайды. Егер ол аданың басына қандай да бір қайғы келсе, қуанады. Әрине, бұл қызғаныштың ең жаманы.
Мінезі жұмсақ, әрі бәріне жақсылық тілейтін адам Алланың сүйікті құлы болмақ. «Бір мұсылман өзіне келуін қалаған жақсылықты, басқа мұсылман үшін де қаламаса және өзіне қаламаған жамандықтың басқа мұсылманға келуін қаласа оның иманы толық емес» делінген сахих хадис шарипте. Демек, ардақты пайғамбарымыз (с.ғ.с) Мұхаммед өзін ғана емес, өзгелердің де қамын ойлау керектігін айтып кеткен.
Жалпы, күреалмаушылық ғайбат сөйлеуге, өсек айтуға себепші болады. Егер жақсы істерге он сауап берілсе, көреалмаушылық соның тоғызын жойып жібереді екен. «Әбу Һұрайра (р.а.) риуаятында: «Көреалмаушылықтан сақ болыңдар. Өйткені, көреалмаушылық адамның ізгі-сауап амалдарын от (ағаш) отынды жандырып жібергендей жоқ етеді» (Әбу Дәуіт) делінген.
Көркем мінезді, мәрт болуы дұшпандықты кетіреді. Белгілі қазақ ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров «Жақсылық көрсем, өзімнен жамандық көрсем өзімнен» деп жырлаған екен. Демек, біз жақсылық пен жамандықты өзіміздің ниетімізден табады екенбіз. Сондықтан біреудің дүниесін қызғанбай, барша шүкірлік, жоққа сабырлық қылып жүрейікші, ағайын!
Әбудардан Таласбай
Үштөбе қаласы мешітінің бас имамы
