Ислам тарихына зер салатын болсақ, тағдырға қатысты түрлі көзқарастың айтылуы табиғиндер дәуірінен бастау алады. Біреулер тағдыр жоқ десе, енді бірі бар дейді, тіптен өзгелері адам өз тағдырын өзі жасайды деген түрлі қисынсыз пікірлерін алға тартты. Себебі Құран аяттарында Аллаһ Тағала барлық тіршілікке тән тағдыр жазғаны баяндалады. Аяттарда Аллаһқа, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға және ақырет күніне иман ету қажеттігі тікелей айтылғанымен, тағдырға иман ету анық баяндалмағандығы кейбір мұсылмандар арасында түрлі пікірдің өрбуіне себеп болды. Тағдырға иман ету мәселесі Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистерінде де аз қамтылған. Тіпті Пайғамбарымыз (с.а.у.) сахабаларына тағдыр жайында сөз таластырмаудың абзалдығын ескерткен. Оған тек сенумен шектелуіміз қажет.

Тағдыр жайындағы тартыстар төртінші халифа Хазіреті Алидің (656-661 ж.) тұсында белең ала бастады. Ал, умеялықтар билік кезеңінде тәжірибеде болған мұндай түсініктің ақыры жаңа бір мұсылман тобының пайда болуына әкеп соқтырды. Һижраның елуінші жылы Жәһм ибн Сафуанның (қ.б. 128/745 ж.) дем беруімен пайда болған бұл топ «жәбрия» ағымы деп аталды. «Жәбр» сөзінің мағынасы араб тілінде «мәжбүрлеу, зорлау» деген ұғымға саяды. Олардың түсінігі бойынша, бәрі Аллаһтың қалауымен, іс-әрекетте пенденің ешқандай рөлі жоқ. Пенде пешенесіне жазылғанды ғана көреді деді. Батыс ғалымдары бұл ағымға «фатализм» деген ат берді[1].

Демек, олардың басты сенімі төмендегідей болып шығады: адам маңдайына жазылғанды көреді. Бір істі істеуде ешқандай таңдау еркіндігі, күш-қуаты рөл атқармайды, тек мәжбүрлі түрде істейді. Аллаһ Тағала күллі дүниені жаратушы Ұлы Құдірет Иесі. Сол себепті Аллаһтан басқа ешкім ештеңені өзгерте алмақ емес.

Яһудилер арасында пайда болған бұл түсінікті мұсылмандарға алғаш рет Жағд ибн Дирһам (қ.б. 118/736 ж.) таратқан болатын. Жағд ибн Дирһам бұл сенімді Шамда бір яһудиден үйреніп, артынан Басраға барып, «жәбр» сенімін насихаттауға көшеді.

Уақыт өте келе Жағд ибн Дирһамның насихаты өз жемісін бере бастады.  Одан тәлім алған хорасандық Жәһм ибн Сафуан тағдырға тәуелді болу сенімін қабыл еткен соң, жаңа бір діни топтың көшбасшысы дәрежесіне жетеді. Сондықтан Жәһм өзінің ұстанған сенімін уағыздау үшін әуелі Термез қаласына, содан кейін Хорасан аймағына табан тіреді[2]. Умея билеушілері әуелде жәбрия ағымының көзқарасына қарсы шықпастан, қолдау көрсетеді. Өйткені Умея билеушілері жасаған зұлымдықтар мен әділетсіздікке бой алдырған әрекеттерін тағдырға сілтеп, тағдырға кінә артуды әдетке айналдырған. Кейін Жәһм ибн Сафуан Хорасанның әкімі Насир ибн Сайярға қарсы шығады. Оның билікке қарсы бас көтеруін қош көрмеген умеялықтар 745 жылы (х.128) Жәһмді өлтірді. Осы оқиғадан кейін Жәһмнің жақтастары Ниһауәнд деген жерге қоныс аударады. Жәбрия мәзһабын ұстанушылар осы маңда біраз уақыт тұрақтағанымен, матуриди мәзһаб өкілдері тарапынан қысым көріп, ақырында ыдырап, жойылып кетеді[3].

Жәбрия мәзһабын ұстанушылар өздерінің жолын дұрыс деп көрсету үшін Құранның кейбір аяттарын алға тартады әрі соны ұстанады. Мысалы:

......وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ

«Егер Аллаһ қалайтын болса, оларды туралыққа жинар еді. Ендеше сен надандардан болма» (7.Әнғам  сүресі, 35-аят).

خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ

«Аллаһ олардың жүректеріне, құлақтарына мөр басқан, әрі көздерінде перде бар. Оларға үлкен азап бар», (2.Бақара сүресі, 7-аят)

Бұл аяттан шығатын ұғым: Аллаһ қаласа пенде дұрыс жолда болады, қаламаса тозақтық болады деген сөз[4]. Сонымен қатар мына бір хадисті дәлел ретінде келтіреді. «Мәңгілік бақытқа  жететін кісі анасының жатырында жатқанда мүмін болады деп жазылады. Жаман адам да анасының жатырында жатқанда жаман адам болады деп жазылады» (Муслим, Қадар 1; Ибн Мажа, Муқаддима 7).

Жәһм ибн Сафуан мұнымен шектелмей, өзге де мәселелер төңірегінде өзінің пікірін білдіреді. Мысалы:

1. Жаннат пен тозақ мәңгі емес, шегі бар. Жаратылған ешбір нәрсе мәңгі бола алмайды, бәрінің бітер шегі бар. Мәңгілік – тек Аллаһқа тән.

2. Иман ету – иман негіздерін білу (жүректің мағрифаты) болып саналады. Иман негіздерін жүрекпен қуаттаған соң тілімен айту қажет емес, тек сол негіздерді біліп қойса жеткілікті. Ал осы негіздерді білмеу – күпірлік[5].

3. Жәһм Аллаһ Тағаланы ешқандай бір сипатпен сипаттамайды. Аллаһты «Хаят» (тірі), «Ілім» (білуші), «Басар» (көруші) деп сипаттауды дұрыс көрмейді. Оның айтуынша, Аллаһ жаратылғандарға ұқсамайды. Бұл сипаттар адамға тән болғандықтан, Аллаһ мұндай сипаттан пәк деуде[6].

4. Аллаһтың кәләмы – Құран кейіннен жаратылған, яғни муғтазилиттер секілді Құранды махлуқ[7] деп қабылдайды

5. Ақыретте Аллаһтың мүминдер тарапынан көрінуін қабыл етпейді.

6. Муғтазилит ағымынан әсерленгендіктен жақсы, жаман іс-әрекеттер шариғат келместен бұрын адамдардың ақылымен жақсы, жаман болып бөлінген дейді[8].

Алғашқыда мұсылмандардың ішінен осы сенімді қабыл етіп, Жәһмға қолдау көрсеткендер болды. Бұл мәзһабтың атын шығарған: «Адамның еркіндігі мен ықтияры жоқ, бәрі тағдырдың жазуымен болады», – деген тұжырым еді. Яғни барлық нәрсе тек тағдыр бойынша жүзеге асады. Аллаһ әуелде барлық тіршіліктің тағдырын жазып қойғандықтан адамның өмірде ешқандай рөлі жоқ. Тағдырда солай болған соң, оған бас қатырудың, әрекет етудің қажеті жоқ деп, сауап пен күнә істеуді тағдырға сілтеп қойды.

Жәбрия ағымы өзге адасушы ағымдар секілді өз арасында да кішігірім тармақтарға бөлінуден құтыла алмады. Жәһм ибн Сафуаннан І ғасыр кейін 845 жылы өлген Хусейн ибн Мұхаммед ән-Нәжжардың артынан ілескен тармақты «Нәжжария» десе, Дирар ибн Амрдың пікірін қолдайтын тармақты «Дирария» деп атады. Жоғарыда Жәһм ибн Сафуанның Құран мақлұқ деген ұстанымына Нәжжария тармағы қарсы шығады. Олар: «Кімде-кім Құран махлуқ десе, кәпір болады», – деп үкім шығарады. Жәбриялықтар міне осындай түсініспеушіліктерден кейін өз іштерінен ұсақ тармақтарға бөлініп кетеді[9].

Әһлу сүннет бойынша тағдырға бұлай сену – адасушылық. Тағдырға иман етеміз, бірақ тағдырымызда жазылған соң амал етпейміз. Аллаһ әуелде шексіз ілімімен біздің не істейтінімізді білгендіктен тағдырымызға солай жазған. Аллаһ пендесін құлтемір (робот) секілді амал ету үшін жаратқан жоқ. Пендесіне «жузи ирада», яғни жақсы мен жаманды таңдау еркіндігін берді. Сол ерік қалауымен жасаған амалы үшін ақыретте жауап береді[10].

Бұған бір мысал келтірейік. Хазіреті Омардың халифалық (634-644 ж.) тұсында ұрлық жасаған бір жігітті халифаның құзырына әкеледі. Сонда халифа Омар:

– Не үшін ұрладың? – деп сұрағанда, ұры:

– Аллаһ Тағала осылай жазған, – деп жауап бергенде, халифа Омар:

– Оған отыз дүре соғыңдар, содан кейін қолын кесіңдер, – деп әмір етеді. Ондағылар берілген үкімге таңырқап:

– Неге бұлай, – деп сұрайды. Хазіреті Омар:

– Ұрлық істегені үшін қолы кесіледі, Аллаһқа қарсы өтірік айтқандығы мен ұрлық жасаудағы жауапкершілікті тағдыр деп сылтауратқаны үшін дүре соғылады, – деп жауап береді[11].