Құранда сахабалар туралы айтылған көптеген аяттарда табиғиндер туралы да сөз қозғалған.

Мәселен: «Мұһажир ансарлардан алғашқы иман келтірген-дер және жақсылықта оларға ергендерден Аллаһ разы болды. Әрі олар да Аллаһтан разы болды. Сондай-ақ, Аллаһ олар үшін ішінде мәңгі қалатын, астарынан өзендер ағатын жаннаттар әзірледі. Бұл – үлкен табыс»[1].

Бұл аятта сахабалар мен табиғиндер бірге айтылған. Олардан Аллаһтың, ал олардың Аллаһтан разы екендігі білдірілген. Аллаһтан разы болу деген сөз – басына жақсылық я жамандық келсе де сыр бермей қуана қабылдау. Құдай дүниені үйіп-төгіп молынан берсе немесе Өз бергенін Өзі қайтып алса да Хақ тағалаға деген шынайылығынан әсте айнымау, дүние уысынан сусығанда күйініп, алдына келгенде масайрамау, қара дауылдай төніп келген қайғы-қасіреттің өзіне қайрат қылып, жасымау дегенді білдіреді. Аллаһтан шынайы көңілден риза болғандарға Аллаһ та разы болмақ. Яғни, жұмыр басты пенде Жаратушы иесіне қаншалықты разылық танытса, қаншалықты оны жақсы көрсе, демек, Аллаһ та ол құлын соншалықты я одан артығымен жақсы көреді деген сөз.

Міне, Мұхаммади қасиеттерді бойына сіңіріп, хазірет Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сұхбатын жақыннан тыңдау бақытына қол жеткізген саңлақ сахабалар Аллаһпен байланыста қандай тереңдікке қол жеткізсе, «Аллаһ» деген сөзді естігенде бойынан әл кетіп, жүзі алабұртып, жүрегі қалай өрекпіп, іштей буырқанатын болса, ардақты табиғиндер де сахабалар тәрізді асқан сезімтал және терең құрметке ие еді.

Аллаһ елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Мені көріп, маған иман ет-кендерді, сондай-ақ мені көргендерді көргендер жақсылыққа кенеледі!»[2]деген сөзінде айтылғандай, ардақты табиғиндер сахабалардың артынан «ихсан» түсінігімен ерген. Ал, ихсан түсінігімен еру дегенді қалай ұғуға болады?

Бір мағынада ихсан – адамның кез келген жанға өзі сияқты қарауы, басқалардың қуанышы мен қайғысын өз қайғысындай көруі, айналасындағыларға мейірімді-лік танытып, жақсылығын аямауы, жүрегінде ешбір мүминге деген теріс пиғылдың болмауы деген сөз. Осыған қатысты Құранда: «Олар (сахабалардан, мұһажирлардан кейін келгендер): «Раббымыз, бізді әрі бізден бұрын иман келтірген бауырларымызды жарылқай көр! Әрі сондай иман келтіргендер үшін жүрегімізде бір кірбің қалдырма! Раббымыз, күмәнсіз Сен тым жұмсақ, ерекше рақымдысың!»[3] делінген.

Ихсанның тағы бір мағынасы أَنْ تَعْبُدَ اللّٰهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَдеп хадисте айтылғандай, Аллаһты көріп тұрғандай, біз Оны көрмесек те Ол бізді көріп тұр деген түсінікпен құлшылық ету[4].

Құранда табиғиндердің сахабаларға ихсан түсінігімен еруінің тілге тиек етілуінің мәні зор, өйткені ең биік абырой қашанда тек сахабаларға тән болумен қатар, кей уақыттарда табиғиндер арасында кейбір жеке қасиеттерде сахабаға жеткендер, тіпті кей тұрғыда сахабаларды да басып озғандар да бар еді.

Оның мәнісі, табиғиндер өз дәуірінде қара дауылдай төбеден төнген үлкен бүліктерді бастан өткерді. Осылайша Аллаһ оларды әбден елеп-екшеп, сынақтан өткізді. Бүлік жайламаған жер қалмады. Әр үйде бүлікшіл пікір өз уытын шашып, бүгінде көзіміз көріп жүрген түрлі азғындық ол дәуірде де белең алып, өрттей қаулаған еді. Мұндай қорқынышты бүлікті көрген әрбір таза ниетті адам «Раббымыз, Өзіңе ғана тәуекел етіп, Саған ғана бет бұрдық. Саған арқа сүйедік, түбі Өзіңе ораламыз»[5] деген сенім, түсінікпен істерін бір Аллаһқа тапсырған. Аллаһқа деген мойынсұнушылықтың тереңдей түскені соншама – бір күнді мың рәкаттық намазбен әсемдегендер, Құранды төрт күнде, тіпті бір түнде екі рәкаттық намазда хатым (бастан-аяқ оқығандар) еткендер, өмір бойы бірде-бір намазын қаза қылмай жамағатпен оқығандар, күндері мен түндерінің көпшілігін сәждеде өткізетіндер – бәрі де табиғиндер арасынан шыққан.

Екіншіден, табиғин кезеңінде қылышқа сүйенген жиһад тоқтап, «жиһад әкбар» атты нәпсімен болатын рухани жиһад ең үлкен міндетке айналған еді. Таби-ғиндер нәфсі-әммараға (жамандыққа жетелейтін нәпсі) беріспей жағаласып жүріп нәфсі-ләууамаға (өз-өзін кінәлайтын нәпсі) биіктеп, одан нәфсі-мүлхәмаға (шабыт алған нәпсі), мұтмаин (жақсылық пен жамандықты парықтай алатын кемелденген нәпсі), радия (Хақ тағаладан көңілі риза болған нәпсі), мардия (Хақ тағала разы болған нәпсі), сафия (саф нәпсі) мәртебелеріне, тіпті: «Аллаһ олардан, олар да Аллаһтан разы болды»[6] деген сырлы ең биік мәртебеге жетуге талпынған.

Ғибадатқа деген құлшыныстың тереңдегені соншама – Мәсруқ Меккеде өмір сүрген кезінде оң я сол қырына жантайып ұйықтамай, үнемі Қағбаны бетке алып, сәждеде ұйықтаған. Науқастанған кезінде оған: «Кішкене тынықпадыңыз ба?» – дегендерге: «Аллаһқа ант етейін, ғайыптан маған бір дауыс естіліп: «Болды, Аллаһ сені азаптамайды» десе де мен бәрібір осы күйімнен танбаймын»[7], – деп жауап берген. Анығында, оның да, біздің де мырзамыз, ғаламның төресі Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзі де Айшаға (р.а.): «Ей, Айша, осыншама нығметін үйіп-төккен Аллаһқа шүкіршілік етсем жарас-пай ма?»[8] – деп соны меңземеп пе еді?

2. Табиғиндердің рухани тереңдігі

Табиғиндердің ең үлкені болып есептелетін Уәйс әл-Қаранидан сахабалар дұға сұрайтын. Хазірет Омар (р.а.) қатысқан бір мәжілісте Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Уәйс әл-Қараниды көрсеңдер, батасын алыңдар»[9], – деген болатын. Хазірет Омардың (р.а.) бұған қатты көңіл бөлгені сонша – Йеменнен келді деген бір кісіні кездестіре қалса дереу: «Араларыңызда Уәйс әл-Қарани бар ма?» – деп сұрап, үнемі Уәйс әл-Қараниды іздейтін. Уәйспен кездескен сәтінде хали-фалығына қарамастан хазірет Омар (р.а.) дереу: «Маған дұға етші?» – деп өтінген. Пайғамбарлардан кейінгі ең жоғарғы дәрежеге жеткен, тіпті бағындырған кейбір биіктеріне ешкім қол жеткізе алмайтын хазірет Омар сынды заңғар тұлғаның өзі Уәйстен дұға сұраған еді. Хазірет Омар (р.а.) Йеменге жолы түскендер мен қажылыққа бара жатқандарға үнемі: «Уәйс әл-Қаранидан бата сұраңдар», – дейтін. Уәйс елдің осындай ерекше ілтипат көрсетуінен қатты қысылатын. «Ажал аяқ астынан келеді, қабір болса амалдардың сандығы» деген түсінікке сай (Аллаһ пен арамыздағы бұл құпия сыр қабірде ғана мәлім болсын деген ниетпен) Омардан басқаның бұл сырды білгенін қаламай дереу ізін жасырады.

Бізге сүннетті осындай өтірікке жаны қас, өте адал, қара қылды қақ жарған турашыл әрі сенімді тұлғалар жеткізді, әсіресе, Уәйс, Мәсрук, Ибн Сирин, Мұхаммед ибн Мүнкәдир секілді кісілер көп еңбек сіңірді. Мәселен, Мұхаммед ибн Мүнкәдир әрбір хадис имамына ұстаз болуға жарайтын, өз ғасырымен қоса кейінгі ғасырларға да аты аңыз боп жеткен кісі еді. Аллаһтан қорқатыны соншалық – көзінен жас құрғамайтын. Бала кезінен оның осындай тақуа екенін білетін анасы: «Әй, балам-ай, сенің бойыңдағы қасиеттерді алақанымдай білмесем, сірә, бір күнә жасады ма екен деп ойлап қалар едім. Кіршіксіз өмір сүріп келесің, неге мұнша таусыла жылайсың?»[10] – дейтін. Ал Мұхаммед ибн Мүнкәдирдің ойынша жылайтын нәрсе аз емес еді. Аллаһтан қорқу, Аллаһты сүю, Аллаһтың алдында өзінің тым бейшара құл екенін сезіну, өлгеннен кейін қайта тірілтілетіндігі, істеген амалдарының бәріне бір күні есеп беретіндігі, амал дәптерлерінің берілетіндігі, тозақтың оты алаулап тұрғанда қыл көпірден өту… Осының бәрін ойлап, еріксіз жылай беретін, жылай беретін. Сірә, адамзат, Дәуіт пайғамбардан кейін осыншама қайғырған кісіні көрмеген шығар?! Осы қасиетімен ол Дәуіт пайғамбар-ды еске түсіретін.

Кейде өзінше бір рухани күй кешіп, жанын қоярға жер таппай кететін. Себебін сұрағанда, «Құранда бір аят бар. Сол маған арналған ба деп қатты қорқамын», – деп мына бір аятты оқитын: «Еш есепке алмаған нәрсені Аллаһ олардың алдынан шығарады»[11]. Иә ол: «Бұл дүниеде аса мән бермеген нәрсем ертең алдымнан шығып, масақара ете ме»[12], – деп уайымдап, қабырғасы қайысатын.

Ибн Аббастың шәкіртерінің бірі Сәид ибн Жүбәйр Абдуррахман әл-Киндимен тізе қосып, Әмәуи зұлымдығына қарсы батыл күрес жүргізді. Ақыр соңында Хажжаждың қолынан шейіт болды. Ол әділетсіздікке қаны қас, Әмәуилердің қателігін әкім-қараларының бетіне тіке айтатын өжет мінезді, руханияты терең кісі еді. Түнде құлшылық етіп дамыл таппаса, күндіз де ат үстінен түспей тыным көрмейтін. Ол «Үмбеттің ғұламасы» атанған, кәміл ұстаз Ибн Аббастың тікелей пайғамбардан үйренген ілімін сол күйінде үйренген бақытты жан еді. Түн баласы құлшылықтан бас алмай, шын жүрегімен егіліп дұға ететін. Оны Хажжажға апара жатқан кезде, жендеттер жабайы аңдары көп бір ормандағы шіркеуге түнеуге бекінеді. Сайыд ибн Жүбәйр болса, «бұл түн менің соңғы түнім ғой, ертең ақыретке сапарым бар, Раббыммен оңаша қалдырыңдар», – деп сыртта қалғысы келетінін білдіреді. Жендеттер ормандағы жабайы аңдардың жемтігіне айналсын деген пиғылмен оның бұл өтінішін орындайды. Түннің ортасында жабайы орманда Раббысымен оңаша қалған бұл тақуа кісі намазға тұрады. Намазды беріле оқығаны сонша – бар дүниені ұмытқандай күйде еді. Бір қызығы, шіркеудің терезесінен сырттай қарап тұрған жендеттер жабайы аңдардың оған тиіспей қасына барып шоқиысып отырғанын көріп таңғалады. Алайда Хажжаждың да, жендеттерінің де тас боп қатқан жүрегі бұған жібімейді. Оны құрбандыққа шалатын мал тәрізді ортаға алып келіп, ит қорлыққа салады. Ал, ол бұрынғысынан танбай айтқанын қайталап: «Сендердікі дұрыс емес, әсіресе, әһлі-бәйтке (Пайғамбарымыздың ұрпақтары) әділетсіздік жасап отырсыңдар. Мен сендерге мойын-сұнбаймын», – деп қайталаудан жалықпады.

Жендеттер басын кесерде, ол құрбан соятын кезде оқылатын аятты оқиды:«Ханиф ретінде (ширкпен кірлемеген, кіршіксіз таза ұжданмен) жүзімді көктер мен жерді жаратқан Аллаһқа бұрдым әрі мен мүшріктерден емеспін»[13].

Жүзін құбыладан басқа жаққа бұрғанда, «Қай жаққа бұрылсаң да, Аллаһ сол жақта»[14] деген аятты оқиды. Басы жерге домалап бара жатса да, لاَ اِلَهَ إِلاَّ اللّٰهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ дейді.

Міне, пайғамбар сүннеті қажет болса сүннеттің бір ғана мәселесі үшін шыбын жанын шүберекке түйіп, құрбан болып кетуден тартынбайтын жүрегі түкті баһадүрлер арқылы жеткен. Осындай кіршіксіз таза кісілер көлденең ештеңе араластырмастан сүннетті пәк қайнар бастау күйінде біздерге жеткізді.

Сәид ибн Жүбәйр, Мұхаммед ибн Мүнкәдир, Уәйс әл-Қарани, Мәсрук секілді жүздеген кісілер сүннеттің бізге жетуіне қызмет еткен. Алайда тақырыбымыз бұндай ірі тұлғалардың өмірін таныстыруды мақсат етпегендіктен, хадис саласында танымал, ғылымда көпшілік мойындаған бірнеше табиғин имамын қысқаша танытып, бұл тарауды да аз мағлұматпен қысқа қайыруды жөн көрдік.

а) Сәид ибн Мүсәйяб

Хадис, тәпсір, фиқһ дегенде табиғиндер арасынан ең алдымен Сәид ибн Мүсәйябтың есімі еске түседі. Ол хазірет Омардың халифалығы тұсында, һижреттің 15 жылында дүниеге келген. Хазірет Омар, Осман, Али (р.а.) мен одан кейінгі сахабалардың барлығының көзін көріп, жақыннан араласқан.

Сәид ибн Мүсәйяб бір естігенін өмірі ұмытпайтын, есте сақтау қабілеті өте мықты, ойы терең раббани ғалымдардың бірі еді. Әрдайым күлімдеп жүргенмен, оның езу тартып күлгенін ешкім көрген емес. Аллаһтан қорқу және Оған деген үміт сезімі жүрегінде нық орныққандықтан асқан тақуалықпен ғұмыр кешкен. Ол қара қылды қақ жарған турашылдығымен, хадис пен сүннеттегі тереңдігімен танылып, көпшілік тарапынан мойындалған тұлға еді.

Хасан Басри сахаба кезеңінде-ақ Басра қаласында медресе ашса, Сәид ибн Мүсәйяб Мәдинада ғылымның дамуына атсалысып, он бес-жиырма жастарында-ақ пәтуа бере бастаған. Сахабалар оған қайран қалатын әрі батасын беретін. Бірде Абдуллаһ ибн Омар (р.а.) оған таңғалып: «Расулаллаһ бұл жігітті көргенде, қатты қуанар еді»[15], – деген. Сахабалар үшін осыншалықты қадірі жоғары еді.

Өмірінде елу жыл бойы бірде-бір рет жамағатсыз намаз оқымаған. Өзі бұл жайлы «Тура елу жыл бойы намазда имаммен қатар тәкбір алдым»[16] деген. Ғибадатқа осыншалықты мұқияттылықпен қараған-дықтан, сүннетке беріктігі де одан кем емес десек артық айтқандық емес. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) намазға, сүннетке, жамағатқа қалай көңіл бөлгенін, замандастары секілді ол да өзіне мирас ретінде қабылдап, бұларға мұқият қараған. Бұл тұрғыда өле-өлгенше босаңдық танытпаған. Бір жолы Мәдинада қатты сырқаттанып қалады. Дәрігерлер: «Ақық аңғарында бір айдай демалып қайт, жазыласың», – дейді. Ол болса «Мына қартайған шағымда сонша жақтан таңғы әрі түнгі намазға қайтіп келмекпін?»[17] – деп жауап береді.

Қатты сырқаттанып жатқанына қарамастан, сүннетке қатысты қандай да бір мәселенің үкіміне өте мұқияттылық танытатын. Оны мынадан аңғаруға болады. Ақықта (елдімекеннің атауы) намазын жамағатпен оқуға мүмкіндік бар еді. Алайда ол намазды Раузау-тахирада (пайғамбарымыздың мешіті) оқымауды сол жердегі марқұмдарға, Жәннәтул-Бақиға жерленген қадірлі кісілерге құрметсіздік деп санады.

Уәлидке мойынсұнбағандығы үшін Әмәуи билеу-шілерінен Мәдина әкімі Хишам күн сайын арқасына дүре соққызатын. Мәсруқ, Тауыс секілді табиғиннің үлкен имамдары: «Мойынсұнатыныңды айтып бұл бәледен құтылсаңшы», – деп кеңес берсе де, ол «Халық бізге қарап бой түзейді. Бізден үлгі алады. Олардың жағдайы қалай болмақ?» – деп алған бетінен қайтпайтын.

Риуаят еткен хадистерін анағұрлым тереңірек ұғыну мақсатында әрі Әбу Һұрайраға (р.а.) бір табан жақын жүру үшін оның қызымен некелескен еді. Кейін осы Әбу Һұрайраның қызынан туған қызға халифа Абдулмәлік құда түсіп, ұлы Уәлидке айттырмақ ниетін білдіреді. Жағрапиялық тұрғыдан үлкен аумаққа ие патша қызына құда түсіп, болашақ тақ мұрагеріне айттырмақшы болып қанша өтініш жасағанмен, бір қызығы, ол бұл ұсынысты қабылдамайды. Патшаның нөкерлері оған қысымды күшейтіп, мазасын алғанда, бір түнде қызын ертіп, досы Ибн Әбу Уәдааға тартады. Сөйтті де «Қызымды саған берейін, мені мына қиын жағдайдан құтқаршы»[18], – деді. Осынау асқар таудай алып имам осы амалымен талай ғасырдан кейін шах Бахауддин Нақшыбәндидің дүниеге келуіне жол ашқан еді.

Бахауддин Нақшыбәнди да қызы бойжеткен түннің ертеңіне оны ертіп, медресеге апарып: «Қызым, міне, бойжетті. Енді оның бағын байлап үйде ұстағым келмейді. Шәкірттерімнің арасынан таңды құлшылық-пен атырған сені ғана байқадым, сондықтан қызымды саған қосуды ұйғардым», – деп Алауддин Аттарға берген екен.

Сәид ибн Мүсәйябтан Ата ибн Рәбах, Қатада, хазірет Алидың немерелерінен Мұхаммед Бакыр мен Яхия ибн Саид әл-Ансари, Зұхри сияқты үлкен имамдар хадис риуаят еткен. Имам Шафиғи оның мүрсәлдарын, яғни сахабаның есімін атамастан жасаған риуаят-тарының өзін дәлел ретінде қабылдайтын, яғни оны сахабадай көретін. Сәид ибн Мүсәйяб осыншалық-ты сенімді, осыншалықты тұғыры биік тұлға еді.

Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) іс-әрекеттері мен мүбәрак сөздері Сәид ибн Мүсәйяб секілді кіршіксіз пәк тұлғалар арқылы біздерге жетті. Сүннеттің бір ғана мәселесіне бола өзін құрбан етуге қиған адамдар арқылы жеткен сүннеттің, иншаллаһ, қияметке дейін де осылай сақталатыны сөзсіз.

ә) Алқама ибн Қайс ән-Нәхаи

Басрада Хасан Басри, Меккеде Ата ибн Әбу Рәбах, Йеменде Тауыс ибн Қәйсан, Мәдинада Сәид ибн Мүсәйябтар болса, Куфа дегенде ең алдымен Алқама ибн Қайыс ән-Нәхаидың есімі еске түседі. Бұлар – сахабаларға ең лайықты ізбасар бола білген табиғиндердің үлкен буыны.

Алқама – хазірет Алидың ілімінен сусындаған, Ибн Мәсғұдпен қатар өмір сүрген, әділетті төрт халифадан бастап, жүздеген сахабалардан хадис риуаят еткен имам. Ол өз замандастарынан оқ бойы озық тұруымен қатар өте кішіпейіл де еді. Әбу Ханифа білім алған Куфа мектебін құрған да Алқама болатын. Көптеген сахабалармен жүздескен Амр ибн Шұрахбилден бастап, Куфада өскен бүкіл хадис имамдары одан хадис риуаят еткен. Амр ибн Шұрахбил кейде жанындағыларға: «Қане, бүкіл жүріс-тұрысы мен іс-әрекеттері Абдуллаһ ибн Мәсғұдқа ең көп ұқсайтын кісінің алдын көріп қайтайық»[19], – дейтін.

Иә, сол күнгі адамдар арасында Абдуллаһ ибн Мәсғұдқа ең көп ұқсайтын кісі Алқама еді. Ибн Мәсғұд турасында «Пайғамбарымызға ең көп ұқсайтын сахаба» делінетін. Ибн Мәсғұд аласа бойлы, шағын денелі кісі еді. Алайда намаздағы Аллаһқа берілгендігі, жан толқытар тебіренісі, сәждедегі тереңдігімен Аллаһ елшісіне (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қатты ұқсайтын. Алқама болса барынша Ибн Мәсғұдқа еліктеуге тырысатын. Бұл ұқсастықтың өзара сабақтасатыны сондай – Аллаһ елшісі қалайша «Құранды Ибн Үммуабдден, яғни Ибн Мәсғұдтан тыңдаңдар» десе, Ибн Мәсғұд та көп ретте «Алқаманы шақырыңдаршы, маған Құран оқысын», – дейтін. Алқама ұзақ уақыт Құран оқып, аяқтамақ болғанда, Ибн Мәсғұд: «Ата-анам жолыңда садаға кетсін, тоқтатпай оқи берші»[20], – деп өтінетін.

Тақуалығы мен ілімі аңызға айналған Имам Ағзам Әбу Ханифа Алқамаға есі кете таңырқайтын. Тіптен ол туралы «Алқама жекелеген жайларда кейбір сахабалардан озып кеткен де болуы мүмкін. Айталық, фиқһ пен хадисті игеруде анағұрлым тереңдікке құлаш ұрған» дегені бар. Бұл – Әбу Ханифа сияқты заманынан арда туған ұлық имамның өзінше түйген ойы. Ендеше, Алқамаға Әбу Ханифаның мұндай ілтипатынан асырып ештеме айта алмаспыз деп ойлаймын.

Бір күні біреу келіп Алқамаға қарадай тиісіп, айтпаған сөзі қалмайды. Ол кезең таудай бүліктер белең алып, әркімге жаптым жала, жақтым күйе жасап жатқан кез еді. Алып имам өзін сөккен адам сөзін аяқтағанша, үндемей тыңдайды да, соңында мына бір аятты оқиды: «Мүмин ерлер мен әйелдерге жасамағанын жасады деп обалына қалғандар істемеген күнәні айтып оларды қаралағандар өте ауыр күнәға батады»[21].

Әлгі кісі бұны естігенде «Сонда өзіңді мүминмін деп тұрсың ба?» – дегенде, үлкен имам өзіне жарасатын мінезбен «иә, үміттімін» деп қана жауап береді.

Алқама – өз дәуірінде әділетсіздік атаулыға қарсы тұрып, Әмәуилердің озбырлықтарына құлақ аспай, хадистердің беделін жанын сала қорғаған кісілердің бірі. Өзі негізін қалаған Куфа мектебінде Әсуад ибн Язид ән-Нәхаи, Ибраһим ән-Нәхаи, Әбу Ханифаның ұстазы Хаммад ибн Әбу Сүлеймен бар, олардан да басқа жүздеген шәкірт тәрбиелеген. Өзі қалайша жүздеген сахабадан хадис риуаят етсе, жүздеген табиғин де өзінен хадис үйренген. Алқама Куфаны ілім ошағына айналдырып, Нәхаи, Сәури, Әбу Ханифа сынды ғалымдардың өсіп-жетілуіне негіз қалады.

б) Ұруа ибн Зүбәйр ибн Аууам

Аллаһ елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мақтаныш тұтқан әпкесі Сафия бинт Абдулмұтталибтың ұлы Зүбәйір ибн Аууам (р.а.) ардақты сахаба әрі тірі кезінде жаннатпен сүйіншіленген кісілердің бірі болған. Ұруа – осынау текті әулеттен келген асылдың көзі. Анасы Әсма (р.а.) да текті жердің қызы, хазірет Айшаның (р.а.) әпкесі еді.

Иә, Ұруа болса, осы Зүбәйір ибн Аууам мен Әсма бинт Әбу Бәкірден туған. Қалайша анасы Әсма көп уақыттарын хазірет Айшамен бірге өткізген болса, Ұруа да хазірет Айшаның қасында өскендей еді. Әрбір аяттың, әрбір хадистің мағынасын содан сұрап үйренген ілім иесі еді. Бұдан бөлек, өзінен 7-8 жас үлкен Сәид ибн Мүсәйябтан сабақ алғаны да бар.

Ұруа – «фуқаһа сабға» деп аталған өз заманының жеті ірі фақиһының бірі. Айша анамыз (р.а.) риуаят еткен бүкіл хадистер алдымен содан өтіп барып, кейіннен кітаптарға түскен. Бұдан бөлек, хазірет Али, Ибн Омар, Ибн Аббас пен Әбу Әйюб әл-Ансари секілді көп сахабадан да хадис риуаят еткен. Одан Қатада ибн Дияма, Ибн Шихаб әз-Зұхри, Яхия ибн Саид әл-Ансари мен Зәйд ибн Әсләм секілді жүздеген үлкен имам хадис алған.

Ұруа өз замандастары сияқты тақуалықта ешкімге ат оздырмаған. Оны раббани деп те атауға болғандай. Құлшылыққа жан-тәнімен берілген Ұруа жасы жеткен шағында аяғындағы жара асқынып, дәрігерлер кесу керектігін айтады. Құдай берген аяқты өз ықтиярымен кескізудің дұрыс-бұрыстығы турасында екі ұдай пікірде болады, дегенмен жара асқына түседі де, ең соңында келісімін беруге мәжбүр болады. Дәрігерлер аяғын арамен кесіп жатқанда қыңқ етпестен шыдайды. Бар болғаны, Құранда келетін Мұса пайғамбардың Қызырмен сапарлас болғандағы «Мына сапарда аздап жол машақатын тарттық»[22] деген сөзді айтады.

Арада біраз уақыт өткенде, төрт ұлының бірін ат теуіп өлтіреді. Ұлық имам Қағбаның алдында қолын жайып: «Аллаһ тағалам, Сен маған (екі қол, екі аяқ) төрт дене мүшесі мен төрт ұл беріп едің. Олардың үшеуін маған қалдырып, тек біреуін ғана алдың. Бұл – сенің үлкен жақсылығың, Саған мың да бір шүкір!»[23] – дейді.

Бұл алтын тізбекте Ұруа да «Аллаһ оларға разы болды, олар да Аллаһқа разы»[24] сырына қол жеткізгендерден.

в) Мұхаммед ибн Мүслим ибн Шихаб әз-Зұхри

Сүннеттің төртте бір бөлігі өзіне барып тірелетін құрайыштық Ибн Шихаб әз-Зұхри, жас жағынан табиғиндардың ең кішісі болатын. Әкесі Мүслимді Әмәуилер жек көретін, өйткені ол Әмәуилер мен Хажжаждың әділетсіздігіне қарсы тұрды. Сол себепті Ибн Шихаб әз-Зұхриды Әмәуилердің сөзін сөйлеп, сойылын соқты деп айыптау мүлдем негізсіз, керісінше, Әмәуилер Ибн Шихаб әз-Зұхриға көңілдері толмай, әрдайым күдікпен қарағаны мәлім.

Зұхри жеті жасқа жетпей жатып Құранды бастан-аяқ жаттап алған, анығында тұп-тура сегіз күнде жаттап алғандығы айтылады. Иә, сегіз күнде хафыз болған еді. 17-18 жасында дәріс беретін, ижтиһад ететін деңгейге жетеді. Тұғыры биік, тұлғасы таудай кемеңгер кісі болған. Бір сөзінде «Аллаһтың аманат ретінде жүрегіме салған ешбір нәрсесі зая кетіп, обал болған емес»[25] деген. Үйренгендерін өмірі ұмытпаған. Сол дәуірдің өзі де ғылым тұнып тұрған берекелі дәуір еді.

Зұхри алғашқы уақыттарда Сәид ибн Мүсәйябтың дәріс алқасына барып сегіз жыл сабақтарына қатысады. Осы уақыттарда Омар ибн Абдулазизды тәрбиелеген үш кісінің бірі әрі жеті фақиһтың қатарында саналған Үбәйдуллаһ ибн Абдуллаһ ибн Ұтбадан да дәріс алады. Өз сөзімен айтқанда: «Қырық бес жыл Хижаз бен Шам арасын тоздырып, хадис ілімін үйрендім»[26], – деп, ілім үйренудегі еңсерген қиындықтарын білдірген. Әрине, қырық бес жыл бойы табан тоздырып, екі аралықта қатынау айтуға ғана оңай. Осы уақыт аралығында ондаған Құран көлеміндей хадис пен басқа да ілімдерді игереді. Шын мәнінде, Зұхри – өзін тұтастай хадис іліміне арнаған жан.

Зұхриге Әмәуилерге жағымпазданған дегендей кінә тағылған. Анығында, жағымпаздық – ол дәуірде ғалымдар арасында болмаған әдет, әсіресе, өте діндар Мұхаммед ибн Мүслимде ондай әдет болды деп айта алмаймыз. Әкесі Мүслим Абдуллаһ ибн Зүбәйірмен тізе қосып, Әмәуилерге қарсы күрескендіктен, халифа Абдулмәлік Зұхримен алғаш кездескенде осы жағын әдейі ескертіп өткені бар. Оның Әмәуилер сарайында Хишамның балаларына тәрбие бергені рас. Алайда мұны қателік ретінде көрмей, керісінше, мемлекетті басқаратын жастарды ерте бастан сүнни жолға баулып, тура жолға тарту мақсатында жасаған қадамы ретінде пайымдау қажет. Керек десеңіз, Имам Зұхридың жасаған ең үлкен қызметтерінің бірі осы еді деуге болады. Бұған қоса, ол осы әрекетімен өзінен кейінгілерге, тіпті қазіргі адамдарға да жөн сілтеп, жол көрсеткісі келген секілді.

Әмәуилердің сарайында кейбіреулердің хазірет Алиге кінә таңып, жала жапқандары да шындық. Хазірет Айша анамызға жабылған жалаға қатысты түскен: «Ол жаланы жапқандар өз араларыңнан бір топ. Бұл оқиғаны өздерің үшін жамандық деп санамаңдар. Қайта сендер үшін қайырлы. Олардың әрбірі күнә тапты. Ал сол іске бастама көтергенге үлкен азап бар»[27] деген аяттағы «бастама көтерген» кісіні білместікпен саяз ойлы кейбіреулер хазірет Али деп есептеген. Олардың саны көп емес еді, бірақ бұл барып тұрған қып-қызыл жала екені айдан анық.

Айша анамыз туралы шыққан өсектің жала екендігін уахи анық білдіргенге дейін бұл оқиға Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) арқасына аяздай батты. Ол уахи келгенге дейін кейбір сахабаларымен ақылдасты. Ақылдасқан адамдарының арасында хазірет Али де бар еді. Бір риуаятқа сүйенсек, хазірет Али (р.а.) Пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Айшадан басқа да әйел табылады ғой?!»[28] – деген. Алайда хазірет Али сынды қара қылды қақ жарған әділ тұлға еш уақытта Айша анамызға қарсы жымысқы пиғылда болмағаны айдан анық. Осыған қарамастан, Әмәуилерден ат төбеліндей бір топ жоғарыдағы аят хазірет Али жайлы түскен деп қараған.

Ал, Зұхри ақиқатшыл адам болған. Сол үшін де бұндай әділетсіздікке төзе алмады. Әкімнің алдына тіке барып: «Расулаллаһтан Айша анамыздың өзінің риуаят еткеніне қарағанда, бұл аят екіжүзділердің басшысы Абдуллаһ ибн Үбәй ибн Сәлүл жайлы түскен», – деп айтып салды. Әкім оған қатуланып қабағын түйгенде:

«Әй, әкесіз өскен неме! Аспаннан бір дауыс естіліп маған «Аллаһ өтірік айтуға рұқсат етті», – десе де, мен бәрібір өтірік айтпас едім», – деді. Сөйтті де «миығынан күліп кете барғанның» хазірет Али емес, Абдуллаһ ибн Үбәй ибн Сәлүл болғандығын қадап тұрып айтты.

Зұхри ешқашан Әмәуилерге жағымпазданып-жарамсақтанбаған. Қайта ерекше батылдық танытып, Әмәуилер сарайында Әһлі-бәйт сүйіспеншілігін жайған. Мәселенің басы осыншалықты айқын бола тұра, Әбу Һұрайраға алғаш рет өтірікші деп кінә таққан адам Әбу Жағфар әл-Исқафи атты шиға ғалымы болғаны секілді, Зұхриге де хадис ойдан шығарады деп алғаш жала жапқан адам Яқуби атты шиға тарихшысы еді. Олардың қисынына салсаң, Абдулмәлік ибн Мәруан мұсыл-мандардың бетін Қағбадан қайтару үшін Құдыстағы Ақса мешітін жөндеуден өткізіп, осы жөнінде ойдан хадис шығарсаң болар еді деп Зұхриге өтініш жасапты-мыс. Сол кезде Зұхри Бұхари, Мүслим, Ибн Ханбәл секілді сахих деректерде кездесетін (кітабымызда «Мәуду хадистер және соңғы кездері мәуду хадистер санатына енгізілген кейбір сахих хадистер жайында» деген тақырыпта қарастырған) мына хадисті ойдан шығарыпты-мыс:«Мына үш мешіт болмаса, (ғибадат әрі сауап үшін) жол машақатына шыдап басқа мешіттерге сапарға шығу қажет емес: Харам мешіті, Ақса мешіті және менің мешітім»[29].

Қисынсыздығымен қатар бұл пікірдің күлкілі екендігі де ашық көрініп тұрған жоқ па? Біріншіден, Ақса мешітінде ешқашан Қағбаға жасалғандай тауап жасалмаған. Бұндай деректі Ислам, христиан, не еврей тарихынан кездестіре алмайсыз. Екіншіден, Ақса мешіті мұсылмандар үшін де о бастан қасиетті орын саналған. Тіпті мешіттің айналасының берекетті екені Құранда айтылған. Осы тұрғыдан келгенде, Ақса мешіті тек Абдулмәлік қана емес, одан да бұрын Дәуіт пайғамбар мен Сүлеймен пайғамбар, хазірет Омар, одан беріде Нұреддин Зенги мен Салахаддин Әйюби секілді тұлғалар тарапынан жөндеуден өтіп, жаңартылған. Бұған қоса, Имам Зұхри хадис риуаят еткен жылдарында Абдулмәлікпен еш кездеспеген де.

Имам Зұхри әкесі Абдуллаһ ибн Зүбәйірмен бірге Абдулмәлікке қарсылық танытқандар жағында болған. Осындай сын сағатта Имам Зұхридың өз әкесін тастап, Абдулмәлікке жақтасып кетуі қисынсыз. Яқуби ойдан шығарған бұл сөздің басқа ешбір еңбекте кездеспеуі де мәселенің басқа бір қырына назар аудартады. Бұндай оқиға сүннеттің кішігірім мәселесін сақтап қалудың өзіне жанын құрбан етуден тайынбаған мыңдаған табиғиндар бар кезеңде орын алды деу мүмкін емес. Ал оның құпия қалып кетуі тіптен қисынсыз.

Мәселенің тағы бір қыры мынада, Абдулмәлік бұндай қарау іске бара қоятындай қатардағы жай адам емес. Ол халифа болмай тұрып, Меккеде хадис риуаят еткен, ешқашан харамға көз салмаған тақуа хадис имамы еді. Табиғиннің хадис имамдарын да танитын. Алайда халифа болған кезде бұл қасиеттерін сақтап қала алмады. Оның халифалығы кезінде Имам Зұхри әлі ана сүті аузынан кеппеген бала болатын.

Өкініштісі, Яқубидің бұл өтірік сөзін кейін Гольд-циер пайдаланды. Одан әсіре батысшыл Ахмед Әмин, Али Хасан Абдулқадир, Әбу Рәйя секілді сөзде ғана ғалым атанған мұсылмандардың қолына өтті. Гольдциер секілді батыстық шығыстанушылар хадистің негізгі дерек көздері тұрғанда, әдебиет тақырыбындағы «Ұқдул-фәрид» пен атынан да көрініп тұрғандай өлеңге арналған «әл-Ағани» секілді дерек кітап саналмайтын еңбектерді пайдаланды. Сол арқылы, әсіресе Әбу Һұрайра мен Ибн Шихаб әз-Зұхри секілді хадистің негізгі діңгектерін құлату арқылы Исламға соққы беруді мақсат тұтты. Өкініштісі, кейінгілер де соны қопсыту арқылы біліп я білмей солардың сойылын соқты.

Зұхридың хадис саласындағы теңдесі жоқ ғалым екендігі талассыз. Бұны кейіннен келген Ибн Мәдини, Ибн Хиббан, Әбу Хатым, Хафыз әз-Зәхаби мен Ибн Хажар секілді ірі имамдардың барлығы бірауыздан мойындаған. Әрине осындай үлкен имамның беделіне нұқсан келтіріп, тұғырынан тайдырылғанда Наззам сынды монизмге сенетін материалист мұғтазила имамдары дегеніне жетері анық. Мәліметтерін Наззам мен оның шәкірті «Китабул-хайауан» еңбегінің авторы Жахыз секілділерден алатын Гольдциер мен мұсылман жақтастары Исламды кері тартпаса, өрге сүйремесі және анық.

Ондаған сахабадан хадис алған Имам Зұхриден кейіннен жүздеген табиғиндер мен тәбәи-табиғин имамдары хадис алған. Омар ибн Абдулазиз кезінде хадистерді ресми түрде алғаш рет жинақтау абыройы да осы Зұхриге бұйырды. Ол өмірінің соңына дейін арына дақ жұқтырмай ғұмыр кешті.

Ардақты табиғиндер турасында осы мағлұматтармен шектелгенді жөн көріп отырмын. Анығында мәселені кеңірек қолға алып, Айша анамыздың (р.а.) бауырының баласы, Нақши тізбегінің басы саналатын, жеті фақиһтың бірі Қасым ибн Мұхаммед, Ибн Омар азат еткен әрі Имам Мәліктің ұстазы Нафи, қырық жыл түнгі намаздың дәретімен ұйықтамастан таңғы намазын оқыған Тауыс ибн Қәйсан, Әсуад ибн Язид ән-Нәхаи, бірнеше сахабамен жүздескені айтылатын Имам Әбу Ханифа мен басқалар жайлы да айтуға болар еді. Алайда негізгі мәселеміз тұрғысынан осы да жеткілікті болар деген ойдамын.