“Аллаһым, Әбу Һурәйра мен анасын бүкіл мүминдерге
сүйікті ет!”.
(Хадис)
Бүкіл Ислам әлеміне аты әйгілі Әбу Һурәйра
– Йеменнің Дәус тайпасынан шықты. Хижраның
жетінші жылында Исламды қабылдап, нұрлы Мәдинаға
көшкен. Аллаһ елшісінің (с.а.с.) жанында төрт жыл
тұру бақытына ие болған қадірлі сахабалардың бірі.
Көптеген хадистердің кейінгі ұрпаққа келіп жетуіне
сүбелі үлес қосқан. Діни үкімдердің жартысына жуығы
осы асыл тұлға арқылы біздің заманымызға келіп жет-
кен.
Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қонақжайлылығы мен
жомарттығының арқасында Аллаһ елшісінің мешітінде
тек қана ғибадат етіп, ілім үйренген, Исламның негізгі
қағидаларын сақтап қалу жолында үлкен ыждағат
көрсеткен сахабалардың бірі.
Тайпа басшысы Туфәйл ибн Амр мұсылмандықты
қабылдар-қабылдамас өз руластарының арасында Ислам
нұрын таратуға құлшына кіріседі. Оның себепкерлігімен
ұшқын шашқан иман шоғы руластарының жүрегінде
жалынға айналады. Әбу Һурәйра да Туфәйл ибн
‘Амрдың себепкерлігімен Ислам шуағына шомылған.
Жүрегіне иман ұялаған ол Ардақты елшіні (с.а.с.) бір
көруге ынтығады.
Әбу Һурәйра Мәдинаға табан тірегенде, Аллаһ
елшісі Хайбар жорығында болатын. Расулаллаһтың
нұрлы дидарын көруге асыққан ол кідірместен бірден
Хайбарға тартты. Діттеген жеріне де жетіп, Аллаһтың
сүйікті елшісімен (с.а.с.) жүздеседі. Пайғамбарымыз
оның атын сұрағанда “Әбдушшәмс” деп жауап қатады.
Аллаһ елшісі “Адам баласы айдың, күннің құлы бола
алмайды: сен – Әбдуррахмансың” деп, оған Аллаһтың
құлы мағынасына саятын осы атты еншілейді. Алай-
да ол «Әбу Һурәйра» деген атпен танымал болды.
Күндердің бір күнінде Аллаһ елшісі оның мысықтарға
айрықша мейірімділігін көріп, “Уа, Әбә Һирр”
(мысықтың әкесі, иесі) деп оны бұдан былай осы ат-
пен шақыратын болды. Содан кейін Әбу Һурәйра деп
аталып кетті. Қарапайым да кішіпейіл ол өзі де Аллаһ
расулының қойған атын өзіне лайық деп тауып, осы-
лайша шақырылуын ұнататын. Бұл оның Аллаһтың
Елшісіне деген сүйіспеншілігінің белгісі еді.
Әбу Һурәйра ең алдымен Аллаһқа иман келтіруді өз
жақынынан бастағанды жөн көреді. Ол Ислам уызының
ләззатынан анасының да мақұрым қалмауын қалады.
Жөргегінен әлпештеп, аялап, әкесіздікті сездірмей
тәлім-тәрбие берген анасының Исламды қабылдауы
үшін қолынан келгенін аямады. Алғашында анасы қас
қылғанда, қасарысып бақты. Әбу Һурәйра Исламның
әсемдігін айтқан сайын, ол Пайғамбарымыздың мүбәрак
атына тіл тигізіп, ауыр сөздерді қарша борататын. Көп
уақыт осылай өтті. Жанындай жақсы көретін анасының
қараңғылықтың тар қапасында қалуы оның жүрегіне
инеше шаншылып, шөңгеше қадалды. Қалай айтса да,
анасын көндіре алмады. Амалы таусылған Әбу Һурәйра
тілектері сөзсіз қабыл болатын Аллаһтың сүйіктісіне
уайымын ақтарып: “Расулаллаһ, анамды қаншама рет
Исламға шақырдым, иілетін түрі жоқ. Онысымен де
қоймай, сіздің қасиетті атыңызға ауыр сөздер айтады.
Бұдан былай шыдай алар емеспін. Анамның тура жолға
түсуі үшін Аллаһқа дұға етуіңізді өтінемін”, – деді.
Адамзаттың Ардақтысы (с.а.с.) оның өтінішіне
құлақ асып, дұға жасады. Оның дұғасын Аллаһ тағала
аяқасты етпейтінін жақсы білген Әбу Һурәйра үйіне
құстай ұшып жетіп, есікті қағады. Іштен анасының
“күте тұр” деген жарқын даусын естіп, жүрегі атша ту-
лап бөгеліп қалады. Иман келтіргеннен кейін бой дәрет
алу керектігін де үйренген анасы осыларды орындап
болған соң ұлына есік ашып, “Балам, мен де сенің
айтқандарыңды қабылдаймын; Лә иләһә илләллаһ,
Мухаммадур-Расулуллаһ” деп тілін кәлимаға келтіреді.
Мұны естіген Әбу Һурәйраның төбесі көкке жетті. Бір
сағат бұрын Аллаһ расулына (с.а.с.) мұңын төгіп жы-
ласа, енді сүйінші сұрау үшін оған қарай тұра жүгірді.
Пайғамбарымыздың дұғасының қабыл болғанын ай-
тып, толқыған күйі тағы өтініш қылады:
– Уа, Расулаллаһ, бүкіл мүминдер мені және анам-
ды жақсы көрсін деп дұға етсеңіз, – дегенде, Аллаһ
елшісі алақандарын көкке жайып:
– Аллаһым, Әбу Һурәйра мен анасын бүкіл мү-
миндерге сүйікті ет!”, – деді.
Әбу Һурәйраның айтуы бойынша, осыдан кейін
оны жақсы көрмеген ешкім қалмаған еді. Қазір де
оны таныған адамның сүйері сөзсіз.
Ол керемет ақылды әрі алғырлығымен ерекшеленді.
Хадис үйренуге деген құштарлығы шексіз еді. Бұл
мәселеде оған ешкім тең келмеді. Бұл ерекшелігін
Пайғамбарымыз жиі-жиі айтып отыратын. Бір ретінде
Расулаллаһтан:
– Қиямет күні сіздің шапағатыңызға аса лайық бо-
латын кім? – дегенде, Аллаһ елшісі:
– Ей, Әбу Һурәйра, сенің хадис үйренуге деген
құштарлығыңның шексіз екенін білгендіктен, мұны
сенен бұрын ешкімнің сұрамайтынын, шынында да,
сезген едім. Қияметте шапағатыма аса лайық болатын
шын жүректен “лә иләһә илләллаһ” деген адам” – деп
жауап берген еді.
Ол: “Расулаллаһтан әдемі, одан нұрлы ешкімді
көрмедім. Жүзі атқан таңдай арайланып, күндей
жарқырайтын”, – деп, Пайғамбарымызға (с.а.с.) деген
сүйіспеншілігін осылайша білдірген еді.
Пайғамбарымызды қаншалықты жақсы көрсе,
ілімге деген құштарлығы да сондайды. Оның ең асқақ
арманы – ілім еді.
Түннің үштен бірінде ұйықтап, үштен бірінде
құлшылық етіп, дұға оқитын. Қалған үштен бөлігін
жаттаған хадистерін санасына сіңіріп, ұмытпас үшін
үнемі қайталайтын. Ол үлкен ғалым, фақиһ және ха-
дис хафызы (хадистерді жатқа білуші) болды. Бір күні
мешітте оның: “Аллаһым, маған еш ұмытылмайтын ілім
нәсіп ет” деп дұға етіп жатқанын естіген Пайғамбарымыз
зор даусымен ауаны жаңғыртып “Аллаһым, әмиин!”, –
деді.
Әбу Һурәйраның көп хадис жаттауына Пайғам-
барымыздың (с.а.с.) осы әмин деуінің де үлкен септігі
тиді. Бір реті келгенде ол Пайғамбарымызға келіп:
“Уа, Аллаһтың елшісі! Сенен естіген нәрселерімнің
ешқайсысын ұмытуды қаламаймын”, – дейді. Пайғамба-
рымыз (с.а.с.): “Шапаныңды шешіп, жерге төсе”, – деді.
Содан кейін қолын көкке көтеріп дұға еткеннен кейін,
алақанына көктен шуақ уыстап алғандай шапанының
үстіне төкті. “Шапаныңды орап кеудеңе бас”, – деді
Пайғамбарымыз. Әбу Һурәйра айтқанындай істеді.
Осыдан кейін Аллаһ расулынан естігендерінің ешбірін
де ұмытпаған екен.
Оның хадисті көп риуаят еткеніне тәнті болып,
“хадисті көп риуаят етесің” дегендерге, адал да пәк
көңілмен “мұһажир бауырларым базарда саудамен, ан-
сарлар бау-бақшада шаруашылықпен айналысқанда, мен
қарнымның тоқтығын ғана қанағат тұтып Пайғамбарға
қызмет ететінмін” деп жауап беретін еді. Әбу
Һурәйра Пайғамбарымыздың (с.а.с.) көлеңкесі сияқты
үнемі қасынан табылуды қалайтын. Ілім үйрену үшін
неше күн аш қалып ораза ұстайтын. Тіпті үш-төрт күн
қатарынан ауыз ашарға тісіне сыздық қылар нәр тап-
пай, ертеңгі күнгі оразаға Аллаһқа көзжұмбайлықпен
ниет еткен күндері де көп болды. Бұрай соққан
аштықтан жатқан жерінен қарны қабысып тұра ал-
май қалатын, тіпті қарнына тас байлап та жүретін.
Өткен-кеткенге аштығын білдіріп біреу-міреу “маған
Құран оқып берер адам бар ма?” деп, осылай қолқа са-
лып үйіне шақырар деп үміттенетін. Алайда бәрі оны
жөнді түсіне бермейтін. Жафар ат-Тайяр оның бұл
халін жақсы білгендіктен, көбіне сол үйіне апарып
тамақтандыратын. Кейде Пайғамбарымыздың өзі үйіне
апарып қарнын тойғызатын.
Ілім қазынасы Әбу Һурәйра Аллаһтың адамзатқа
рақым етіп жіберген асыл тұлғасының аузынан шыққан
әрбір сөзді қағып алып кейінгі ұрпақтарға аманат етуде
айрықша қызмет көрсетті. Мұның себебін ол:
“Негізінен біз Кітапта ап-ашық үкімдерді әрі
тура жолды адамдарға баян еткеннен кейін оны
жасырғандарды Аллаһ лағынет етеді әрі барлық
лағынет етушілер оған қарғыс айтады” деген
Құрандағы “Бақара” сүресінің 159- аяты болмағанда,
мен хадис риуаят етпес едім, – деп түсіндіретін.
Пайғамбарымыздың қасында төрт жыл бойы жүрудің
өзі сахабалар арасында оның қадірін арттырды.
Аллаһ елшісінің (с.а.с.) „Ақаба” келісімінде алғаш
қолын қысқандардан және Оны (с.а.с.) Мәдинада
сегіз ай бойы құтты қонақ еткен қадірлі сахаба Әбу
Әйюб әл-Ансаридің өзі де Әбу Һурәйрадан хадис ри-
уаят ететін. Одан: “Сен одан бұрын мұсылман болдың
және сен де Аллаһ елшісінің сахабасысың”, – деген-
дерге: “Ол біз естімеген көптеген нәрселерді естіді”,
– деп, Әбу Һурәйраның ерекшелігін атап кеткен еді236.
Сонымен бірге сахабалар арасында Абдуллаһ ибн
Омар, Хибрул-Умма Абдуллаһ ибн Аббас, Жабир ибн
Абдуллаһ әл-Ансари, Әнәс ибн Мәлік және Уасилә ибн
Әсләм сынды хадис ғылымының негізгі тіректері және
Табиундардың арасында да аттары әйгілі Хасан Басри,
Зәйд ибн Әсләм, т.б. белгілі хадис ғалымдарының көбі
Әбу Һурәйрадан хадис риуаят еткен. Осы сияқты сегіз
жүзге жуық белгілі кісілер одан хадис алған.
Пайғамбарымыздың қасында төрт жыл жүріп,
хазірет Әбу Һурәйра бес мыңнан аса хадис риуаят етті.
Көп хадис риуаят етуінің себебі, ол бүкіл ғұмырын
Аллаһ елшісінің (с.а.с.) жолында сарп етуінде еді. Ап-
талап аш қалса да, Аллаһ расулының (с.а.с.) қасында
болып, Пайғамбарымыздан Исламның жаңа үкімдерін
үйреніп, жаттау оның ең қымбатты ісіне айналған.
Әбу Һурәйра (р.а.) Пайғамбарымыздың мейірімі
жайлы былай дейді:
“Бір шайқаста Пайғамбарымыздан кәпірлердің
тып-типыл құруы үшін дұға етуін сұрағанда, ол:
“Мен лағынет айтып, елге азап беру үшін емес,
қайта жақсылық жасап, оларды бақытты ету үшін
жіберілдім”, – деп “Әнбия” сүресінің “Сені әлемдерге
рақым етіп жібердік” деген 107-аятын дәлелге
келтіреді.
Жоғарыда атап өткендей, Әбу Һурәйраның есте
сақтау қабілеті өте күшті болатын. Оның бұл қабілеті
өз дәуірінің қатал сыны мен сынағынан сүрінбей
өткенді. Бірде Әбу Һурәйра Мәруанның алдында ха-
дис риуаят етеді. Кейбіреулер оған білдірмей айтқан
хадистерін жазып алады. Мәруан келесі жылы Әбу
Һурәйраға жолығып, өткен жылы айтқан хадистерін
қайтадан айтуын өтінді. Әбу Һурәйра “Бисмиллаһ”
деп сол хадистерді айна-қатесіз, бір сөзін де өзгертпей
қайталап айтып беріпті.
Хазірет Әбу Һурәйра Муғауия ибн Әбу Суфиянның
кезінде бірнеше рет Мәдинаға әкім болып тағайындалды.
Ел билеген кездің өзінде қарапайымдылығы мен
кішіпейілдігін сақтап, арқанын асынып, құшақ-құшақ
отын таситын.
“Әбу Һурәйра (р.а.) төсек тартып қалыпты” дегенді
естігендер бұл ардақты сахабаның халін сұрауға келген-
де, оның жылап жатқанын көреді. Себебін сұрағанда:
“Дүниеден өтіп бара жатқаныма жыламай-
мын. Сапарымның тым ұзақтығына, мұнымен қоса
азығымның аздығына налимын. Бұл жолаушылықтың
соңында Жәннатқа кіремін бе, Жәһаннамға кіремін бе,
мұны да білмеймін. Соған жылаймын”, – деп жауап
берген еді.
Бүкіл хас сахабалар осындай болатын. Дәрежелері
қаншалықты жоғары болса да, ақыретте есеп бере ала-
мын ба деп соншалықты қорқатын. Олар дүниедегі
дәрежелеріне марқайып асып та, тасып та кетпей, бе-
тегеден биік, жусаннан аласа бола білді.
Ислам дінінің көптеген қағидаларының кейінгі
ұрпаққа уыз да саф күйінде келіп жетуі үшін жанын
салған бұл сахаба хижраның елу сегізінші жылы
дүниеден озды. Осылайша көк күмбезінен маздай жа-
нып, шырақтай жарқыраған тағы бір жұлдыз шерлене
ағып, шеті мен шегі ғарыш пен кеңістіктің өзін дедек
қақтырып, құлдилатып әкететін, арыстан жалды айбар-
лы уақыттың алдында қас қаққанша өте шықты. Оның
бақытына – ол жанып үлгерді.

Алау Әділбаев

Саңлақ сахабалар атты кітабынан үзінді