“Әй, Аллаһ пен елшісінің арыстаны Хамза! Ей,
ізгіліктер иесі Хамза! Ей, Аллаһтың елшісін бүкіл жаны-
мен қорғаған Хамза! Аллаһ саған мейірімін төксін! Егер
сенің артыңнан аза тұту керек болса, сенің өліміңнен
кейін қуануды ұмытып, әрдайым жылар едім”.
(Хадис)

Аллаһтың арыстаны, шейіттердің мырзасы
Хамзаның лақабы – Ибн Яғлә немесе Әбу Әммәрә.
Әбдүлмүттәліптің баласы, Пайғамбарымыздың әкесінің
інісі. Пайғамбарымызға сүт ана болған Әбу Ләһәбтің
күңі Суәйбә одан бұрын Хамзаны да емізгендіктен,
екеуі сүт (бір емшектес) бауыр.
Хазірет Хамза – орта бойлы, күшті, айбарлы, абырой-
лы сахаба. Өзі мерген, аңшы және құрайыштықтардың
құрмет тұтар батыры. Қиындыққа душар болғандарға
жанашыр, әділетсіздікке төзбейтін баһадүр. Аң аулауға
шыққанды жаны сүйетін. Одан қайтарда Қағбаны тау-
ап етуді қасиетті санап, аталарының дәстүріне құрмет
көрсететін.
Хамза жас жағынан Пайғамбарымызбен (с.а.с.) ша-
малас, тай-құлындай тебісіп бірге өсті. Сондықтан да
Пайғамбарымыздың пәк балалық шағын, көп қасиетін
(сенімділігін, шыншылдығын) жақыннан танитын.
Ардақты елшіге (с.а.с.) қасиетті пайғамбарлықтың
жүктелгеніне бірнеше жыл өтсе де, Хамза мұсылман
болмаған еді. Алайда мұсылмандардың қатары
көбейген сайын мүшріктердің мазасы қаша бастады.
Олар Пайғамбарымыздың киелі ісіне кедергі жасаудың
қитұрқы жолын қарастыруға көшкенді.
Ол кезде Аллаһ елшісіне (с.а.с.) еріп, мойынсұнған-
дардың тысында мұсылман болуды жаны қалаған адам-
дар да барды. Алайда ескіден келе жатқан ата-баба
дәстүрінің ықпалы, қоғамдағы теріс күштердің қысымы
бұған бөгет болды. Хазірет Хамза да солардың бірі бо-
латын.
Аллаһ расулының ерік-жігері оны таңдандыратын.
Иманы мен уағыздап жүрген жаңа дініне деген беріктігі
мен жанқиярлығы бұрын-соңды құрайыштардың ара-
сынан көрмеген айрықша бір лептей сезілді оған. Жа-
стайынан жақсы көріп, жіті таныған сенімді әрі шы-
найы бауырының шақыруына құлақ түріп, мойынсұнуға
кідіруді жөн көрмеді.
Оның мұсылман болуының өзі жатқан бір хикая.
Аллаһ тағала тура жолға саламын дегендерге әр түрлі
себептер жаратады: ал бұл оқиға Хамзаны Исламды
қабылдауға жетеледі.
Аң аулап Қағбаны тауап етуге әдеттенген Хамза
кезекті саятшылығынан оралғанда, алдынан Абдуллаһ
ибн Жуданың күңі шыға келеді. Ол Әбу Жәһилдің
өз достарымен бауыры Мұхаммедке (с.а.с.) ауыр
сөздер айтып қорлағанын, қол жұмсағандарын айт-
ты, Мұхаммедтің (с.а.с.) шарасыз күйде жалғызсырап
қалғанын, көрсеткен қорлықтарының адам төзгісіз
екендігін білдірді.
Туысқандық сезімі атой салған ержүрек Хамза
ашуға булығып, төтелей Қағбаға тартты. Достарымен
Қағбаның айналасында әңгіме-дүкен құрып отырған
Әбу Жәһилдің үстінен түсіп, садағымен бір ұрып Әбу
Жәһилдің басын жарады. Бет-аузын қан жуып кеткен
Әбу Жәһилді жағасынан алып: “Менің бауырымды
неге қорлайсыңдар. Мына мен де соның дініндемін,
ал, әйтпесе. Мықты болсаң, маған қарсы шық” деп
жұлқып-жұлқып алды.
Хамза күшімен қоса ақылмен іс жасауды да білетін.
Үйіне оралған ол жатып ойланды. Көңілі алабұртып,
дөңбекшіп көз іле алмады. Ол Исламды қалай қабыл
еткен еді? Бауырына жасалған зұлымдыққа шыда-
май, ашуланып, Әбу Жәһилді қан жоса қылды. Ата
дәстүрлерін соншалықты қастерлеп, киелі тұтқан
адамның ата салттары мен сенімдерін бірден тастауы
мүмкін бе? Өзі ереже-қағидаларын мүлдем білмейтін
жаңа бір дінге өтуі дұрыс па? Соларды ойлап санасы
сан-саққа кеткен Хамза медет тілеп, Жаратушыға жал-
барынды, жүрегіндегі шүбәні жуып-шаюын сұрады.
Оның тілегі қабыл болып, жүрегіне иман нұры ұялады.
Сонша құдіретпен әлемді басқарып тұрған ұлы күштің
құдіретін ұғынып, иман нұрына бөленді159.
Оның Исламды қабылдауы мүшріктердің
жауыздықтарын толығымен тізгіндей алмаса да,
мұсылмандар үшін ес болды. Хамза сынды жаужүректің
мұсылман болуы мүшріктерді іштен тынатын шарасыз
ашуға булықтырды.
Пайғамбарымыз (с.а.с.) Хамзаның мұсылман
болғанын естіп, қуанышы қойнына сыймады. Өйткені
оның Исламды қабылдауы мұсылмандарға күш берді.
Мәдинаға һижреттен кейін де мүшріктер қол қусырып
қарап қалмады. Пайғамбарымыз бен мұсылмандарды
Мәдинадан қуып шығуды көздеген Абдуллаһ ибн
Үбәй Хазрәж және Әус тайпасының мүшріктерімен
тізе қосып одақ құрды. Мұсылмандардың қажылыққа
апаратын жолдарын да жауып тастады. Мүшріктердің
бетін бір қайтару үшін Сирияға апаратын сауда жолы-
на тосқауыл ұйымдастыру керек болды. Осы мақсатпен
Пайғамбарымыз Хамзаны отыз адамдық қолды бастатып
Сифул-бахр деген елді-мекенге аттандырады. Діттеген
тұсқа жеткенде мүшріктердің үш жүз кісілік керуені
сол жерде бел суытып жатқан екен. Әбу Жәһил де ара-
ларында. Аллаһтың арыстаны Хамза дұшпандарымен
шайқасқысы келіп жалын атты. Мұсылмандар да сондай
пейіл танытты. Ол кезде әлі мүшріктердің қатарында
жүрген Мәжди ибн Амр ибн Жухәни бұл екі топтың
арасына түсіп оларды қантөгістен бас тартқызды.
Бұдан кейін жалын атқан жаужүрек Хамзаны
Бәдірде көреміз. Бәдір шайқасында мүшріктер мен
мұсылмандардың арасындағы жекпе-жекте хазірет Хам-
за, Ұбәйда және Әли ат ойнақтатып шыққан еді. Хам-
за Шәйбамен күш сынасады. Бір екпінде-ақ Шәйбәны
сұлатып салды. Бәдір шайқасында Хамзаның танытқан
ерлігіне Аллаһ расулы риза болды.
Харисут-Тәмимидің айтуынша, Бәдір шайқасында
Хамза ибн Әбдулмүттәліп кеудесіне түйе құстың
қауырсынын қадап алыпты. Мүшріктердің бірі:
– Кеудесіне түйеқұстың қауырсынын таққан кім?
– деп сұрады.
– Хамза ибн Әбдүлмүттәліп, – деген жауап берілді.
Мүшрік:
– Біз не көрсек, соның кесірінен көрдік160, – деп
Хамзаның жанкештілігіне назаланса керек.
Бәдір шайқасындағы жеңілістің ащы дәмі
кеуделерін қыжылдатқан мүшріктер жаңа шайқасқа
қызу дайындалды. Басқа мүшрік тайпаларынан жәрдем
сұрап күшті қол жинады. Бұл шайқасқа мүшріктердің
әйелдері де қатысатын болды. Олар Бәдір шайқасындағы
масқара жеңілістен кейін еркектерін өш алу үшін
мұсылмандарға қарсы айдап салды.
Жүбәйр ибн Мұтғидың Уахши атты Эфиопиялық
басыбайлы құлы бар еді. Ол эфиопиялықтарға тән найза
толғауда өте ұста болатын. Хазірет Хамза Жүбәйр ибн
Мұтғидың көкесін Бәдірде өлтірген-ді. Ол көкесінің
өлімін жадынан өшіре алмай, Уахшимен сөйлесіп, егер
Хамзаны өлтіретін болса азат етуге уәде берді.
Пайғамбарымыз (с.а.с.) Мәдинаның ішінде қалып,
қорғаныс шебін құруды ойлады. Алайда Бәдір шайқасына
қатыса алмаған кейбір мұсылмандар Мәдинаның сыр-
тына шығып, бетпе-бет ұрысатынын білдірді. Сүйікті
елші (с.а.с.) сахабалардың бетін қайтармады. Хамза да
қаланың сыртында шайқасуды қалағандардың ішінде. Ол
Пайғамбарымызға: “Саған кітапты түсірген Аллаһқа серт
беріп, ант ішейін, Мәдинаның сыртында осы қылышыммен
жауымды жайратпайынша, менде тыныштық болмай-
ды”, – деді. Ертесінде таңертең Пайғамбарымыз (с.а.с.):
“Түсімде періштелердің Хамзаны шомылдырғандарын
көрдім”, – деп, оның шейіт болатынын алдын ала хабар
берген еді.
Екі жақтың әскерлері Ұхұтта бетпе-бет келді.
Құрайыштардың бірінші ту ұстаушысын хазірет Әли,
екіншісін хазірет Хамза өлтірді. Ту ұстаушыларының
өлімі мүшріктерді бірден абдыратып-ақ тастады.
Тапырақтап не істерлерін білмей қалды. Ол кез-
де мүшріктердің сапында болған әйгілі Халид ибн
Уәлидтың соғыс тәсілі де іске жарамады. Мүшріктер
жапа-тармағай жан сауғалап қаша бастады. Батыр Хам-
за Ұхұт күні “мен Аллаһтың арыстанымын” деп жауға
қарсы айбарын шашты. Хамзаны Бәдір шайқасында
көрген Сафуан “бүгінге дейін қауымдастарын өлтіруге
сонша құштар болған адам көрген емеспін” деп
дұшпанға қарсы шайқастағы қайсарлығына таңдай
қағыпты. Хамза Ұхұт шайқасында мүшріктердің көбісін
жер жастандырды.
Құрайыштар алды-артына қарамай тым-тырақай
қаша бастаған кезде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ар-
найы төбеге орналастырған садақшылар тобы өз орын-
дарын тастап, “Не қарап тұрсыңдар? Аллаһ дұшпанды
күйретті. Сендер де мүшріктердің қосына кіріп олжа
жинаңдар”, – десті.
Садақшылардың көпшілігі басшы Абдуллаһ ибн
Жүбәйрді тыңдамай, “олжадан өз үлесімізді аламыз”
деп шептерін тастап кетті. Абдуллаһ ибн Жүбәйрдің
айналасында аз ғана адам қалғанын байқаған Ха-
лид ибн Уәлид бұл мүмкіндікті ұтымды пайдала-
нып, әскерлерін жинап садақшыларға шабуыл жа-
сады. Саны аз қалған садақшылар оқтары таусылып,
шамаларының жеткенінше табан тіреуге тырысты.
Алайда көзіне қан толған жау әскері басымдыққа ие
болды. Олар оқшыларды адам айтқысыз жауыздықпен
өлтірді. Орындарын тастап кеткен садақшылардың
қателіктерінің нәтижесінде мұсылмандар ауыр соққы
алды. Сол майдан даласында көптеген хас сахаба шейіт
болды.
Ұхұт шайқасында мүшріктердің алғашқы назарға
алғандары – хазірет Пайғамбар мен Хамза еді.
Әбу Суфиянның әйелі Хинд әкесін, көкесін, бауыры
мен баласын Бәдірде жоғалтқан болатын. Туыстарының
көбісінің түбіне Хамзаның жеткенін естіп, оның ба-
сын алу үшін бүкіл мүшріктерді соғысқа айдап салды.
Уахшидің міндеті – тек қана Хамзаны өлтіру екенін
әбден құлағына құйды. Мойнындағы алқасы мен сәндік
әшекейлерінің бәрін беремін деп, дүние десе құтырып
кететін құлды құнықтыра түсті.
Уахши шайқас кезіндегі жағдайды былай
әңгімелейді:
“Адамдардың арасында Әлиді іздедім. Өте сақ, ай-
лакер, күшті әрі айналасына жіті қарайтын біреу еді.
Өз-өзіме “менің іздеген адамым бұл емес” дедім. Сол
кезде Хамзаны көрдім. Айналасына дес бермей, алдына
келгенін жайпап салып жатты. Оңтайлы мезеттің келуін
күтіп, төбешіктің артына жасырындым. Бір кезде Шиба
ибн Үмму Әммар “менімен шайқасатын батыр бар ма?”
деп атой салды. Хамза оған “Аллаһ пен елшісін сен бе
майданға шақырып тұрған?” деп көзді ашып-жұмғанша
жанын алды161. Селдің суына аяғы тайып жығылған кез-
де найзамды оған лақтырдым. Найза кеудесіне барып
қадалды”.
Уахши Аллаһ арыстанының бауырын суырып алып
Хиндке бір қолымен ұсынып тұрып, екінші қолын оның
уәде еткен алқаларына созды. Хинд бүкіл алқаларын
оның алақанына салды. Ол Хамзаның жеңіл өлгеніне
қанағаттанбай құнтитып құлақтарын кесіп, өлі денесін
аяусыз кескілеп, адам айтқысыз айуандық жасады.
Тіпті өкпе-бауырына қол салып, айызы қанғанша әбден
тістелеп шайнады.
Меккеге барғаннан соң Уахши азат етілді. Мекке
алынғанға дейін де сол жерде тұрып, Мекке алынған
кезде Таифке қашты.
Ислам – бүкіл адамзатқа түсірілген дін. Тәубе етіп
ақиқат жолына түсушілерге есігі әрқашан да ашық.
Ислам – адамдарды азапты жәһаннамға апарар жолдан
құтқарып, Жәннатқа апаратын бақыт жолын көрсету
үшін келген дін. Тәубә есігі ешқашан да жабылмақ
емес.
Әлемдерге рақым етіп жіберілген Пайғамбарымыз
(с.а.с.) ешбір жанның иманнан нәсіпсіз қалғанын
қаламайтын. Меккені алғаннан кейін өзіне талай
қиындық көрсеткен мүшріктерге: “Бұл күні ешкім айып-
талмайды, бәрің боссыңдар” деп біреуіне де қол тигізіп,
қатты сөз айтпады. Өйткені, ол адамзатты құтқару үшін
жіберілген еді.
Ардақты елшінің (с.а.с.) мейірімділігі мұнымен де
шектелген жоқ. Ол өзіне ең көп қиындық көрсетуші,
зұлымдығы әкесінікінен де асып түсер Әбу Жәһилдің
баласы Икриманы да мұсылман болуға шақырды.
Пайғамбарымызға еріп, Икрима мұсылман болды. Ис-
ламды қабылдамай тұрғанда мұсылмандарға кедергі
жасауға қандай күш жұмсаса, мұсылман болғаннан
кейін Ислам үшін екі есе қайрат көрсетіп, Аллаһ жо-
лында шейіт болды.
Жанындай жақсы көрген ағасы Аллаһтың ары-
станы, шейіттердің мырзасы Хамзаны шейіт еткен
Уахшидің де мұсылман болуын қалап, оған бірнеше
рет хат жазды. Ең соңында мына аятты: “Айт: ”Әй, өз
нәпсілеріне зұлымдық жасаған құлдарым! Аллаһтың
мейірімінен үміт үзбеңдер. Өйткені, Аллаһ – бүкіл
күнәларды кешіруші. Шүбәсіз, ол тым кешірімді
әрі өте мейірімді” жазғаннан кейін Уахши тәубаға
келіп, мұсылмандықты қабылдады.
Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хазірет Хамзаға деген
сүйіспеншілігі ерекше еді. Оның өлімі жүрегіне терең
жара салған оқиғалардың бірі болды. Сондықтан да
ол Уахши мұсылман болғаннан кейін оған: “Мүмкін
болса менің көзіме түспеуге тырысшы. Әйтпесе, сені
көрген сайын Хамза есіме түсіп, жүрек-бауырым езіліп
кетеді. Бойымды сезім билеп, өз міндетімді толық
орындай алмай қалудан қорқамын”, – деп өтініш жа-
сады. Мұсылман болып, иман шәрбаты тату бақытына
ие болған Уахшиге бұл ауыр тисе де, Пайғамбарымыз
дүние салғанша көзіне түспеуге тырысты. Алайда үнемі
Расулаллаһты (с.а.с.) аңдумен болды. “Енді көзіме
көріне аласың” деп айтып қала ма деген үміті үзілмеді.
Алайда сарғая күткен үміті орындалмады. Аллаһ елшісі
(с.а.с.) ол сөзді айтпастан бұ дүниемен қош айтысты.
Бұл суық хабар Уахшидің жүрегіне инедей қадалды164.
Баһадүр Хамзаны (р.а.) өлтіріп, ауыр күнәға батқан
Уахши тәубаға келсе де, бәрібір жаны жай таппай,
ішкені ірің, жегені желім болады. “Қайтсем, бұл күнәмді
жуып-шаямын” деумен жүргенде мұсылмандар жалған
пайғамбар Мусәйламатул-кәззәбтың көзін жою үшін
Ямамаға шайқасқа аттанады. Аллаһтың алдында өзін
ақтап алудың мүмкіндігі де туды, ол – Исламның ең
мықты дұшпанын өлтіру. Көктен іздеген мүмкіндікті
жерден тауып берген Аллаһқа мың да бір рақметін
жаудырған күйі хазірет Хамзаны шейіт қылған найза-
сын алып, Уахши Ислам әскерімен бірге аттанды. Уах-
ши майдан даласында қапысын тауып Мүсәйламаны
найзасымен жаншып өлтірді165. Артынша сәждеге
жығылып:
“Мұсылман болмай тұрып мұсылмандардың ең
қайырлысын шейіт қылдым. Мұсылман болғаннан
кейін кәпірлердің ең азулысын өлтірдім. Енді сенің
көзіңе көріне алам ба?”– дейді Пайғамбарға қарата
тарам-тарам жас жуған бетін сүртуге шамасы келмей.
Қаншама хас сахабаның өмірін қиған Ұхұт
шайқасы осылай аяқталды. Дұшпанның қатары сетінеп,
біртіндеп шегіне бастады. Пайғамбарымыз Хамзаның
(р.а.) өлтірілгенін естіп, сүйегін соғыс болған алаңнан
іздеп таппады. Шайқас аяқталғаннан кейін мәйіттіңжан
түршіктірерлік халін көргенде, таңғала жағаларын
ұстасты. Еріндері дірілдеп, көкірегін кек керней былай
деді:
“Әй, Аллаһ пен елшісінің арыстаны Хамза! Ей,
ізгілік иесі Хамза! Ей, Аллаһтың елшісін бүкіл жаны-
мен қорғаған Хамза! Аллаһ саған мейірімін төксін! Егер
сенің артыңнан аза тұту керек болса, сенің өліміңнен
кейін қуануды ұмытып, әрдайым жылар едім167”.
Бұған дейін Аллаһ елшісінің мұншама мұңайғанын
ешкім көрмеген. Шейіттердің мырзасы Хамзаның (р.а.)
жаназасын Аллаһ елшісінің (с.а.с.) өзі шығарды. Ол Хам-
за қайтыс болғанда елу төрт жаста еді. Пайғамбарымыз
өлтірілген әрбір шейітті Хамзаның қасына жатқызып,
жаназасын бірге шығарды. Осылайша сол күні хазірет
Хамзаның жаназасын жетпіс рет шығарды. Хамза
Ұхұтта жерленді168. Арыстан жүрек Хамзаның (р.а.)
өлімі Пайғамбарымыздың жүрегіне сына қағып, сызат
түсіріп кетті.