Ислам діні – адамзат баласынының тарихы мен мәдениетіне айрықша үлес қосқан ең ұлық дін. Ислам дінінің туы көтерілген жерлерде әрқашанда білім мен ғылым дамып, адам баласы адамгершілік пен парасаттың шыңына көтерілген. Шөлдей қуаңсып, азғындыққа ұшыраған мемлекеттер мұсылманшылықтың келуімен көгалды шалғын жерге айналды. Ғылым, білім жанданып дамыды. Көптеген қалалар салынып, медреселер мен ғылыми орталықтар жұмыс істеді.
Қазақ халқының имандылық қасиетінің сырына үңілер болсақ, халқымыз имандылықтың үш негізін өздеріне тірек деп білген. Біріншіден – дін. Яғни, ерте ғасырларда қазақ даласының кең байтақ, жергілікті халықтың (соның ішінде түркі тайпаларының) шынайы діні олардың өмірімен байланысты болып бітісіп кеткен - Ислам діні. Екінші тірегі — салт-дәстүр. Қазақ тұрмысында өте қатты дамыған «тал бесіктен жер бесікке» дейін қайталанып жататын далалық өркениеттің жарқын көрінісі болып саналады. Әдет-ғұрыптан, салттан қол үзбеген халқымыз, жұрттың кезінде талай өзге елдің өкілдерін, ғалым-зерттеушілерді тамсандырғанын білеміз. Имандылықтың үшінші тірегі – ана тілі.
Мәдениет – әр халықтың ішкі күйдің шектеулі сыртқы суретті бедері. Мәдениет – шектеулі ғылымдардың, ұғымдардың бірі. Себебі, ол адам болмысына байланысты. Адам баласы – шектеулі зат. Ал мәдениет – шектеулі заттың шектеулі іс-әрекеті. Басқаша оның ешбір ғажайып, құпия белгісі жоқ. Газет, алфавит, үй, жол, фабрика, киім-кешек, тағамның неше түрі, осының бәрі – адамның қолынан шыққан, жасалған мәдениет түрі болып саналады. Мысалы, күн, жұлдыз, бұлт, тал, су, құрт-құмырсқа, адам, жел, шөп, жануар, тау, ай, жер, көк бұлар – бұлар Аллаһтың жаратқаны.
Халықтың рухани, тарихи-мәдени мұрасының құрамдас бөлігі болып табылатын дін қоғамның діни-философиялық, құқықтық ой-санасын және өмірі мен салт-дәстүрін қалыптастыруда елеулі рөл атқарды. Тіпті тарихқа назар салсақ, осы дін және діни ұстанымдардың ықпалымен кез-келген елдің ішкі және сыртқы саясаты айқындалып, қоғамының рухани кемелденуі мен гүлденуі орын алғандығын байқауға болады.
Әдебиетіміз бен мәдениетіміз ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрпымыз бен мінезіміз, халықтық болмысымыз, өмір сүру салтымыз, тәрбиеміз де, Қазан төңкерісі әкелген жасанды арзан құндылықтарға емес, Ислам мәдениеті негізінде қалыптасқан. Ислам біз үшін тек дін ғана емес, рухани мұрамыздың қайнар көзі, тіпті елдігіміз, бүгінгі тәуелсіздігіміз. Олай болса Исламның інжу-маржан асыл құндылықтарын ардақтау, оны игеру, қорғау, ілгері дамыту, халықтың дүниетанымы мен салт-дәстүріне қаншалықты сіңісті болғанын зерделеу–бүгінгі біздің міндетіміз.
Қазақ елі Ислам дінін қабылдаған соң ондағы адамның жаратылысына тән құндылықтар салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз бен наным-сенімдеріміздің негізіне айнала бастады. Бұл әдет-ғұрыптар мен сенімдердің түп негізі, қайнар бұлағы – Құран аяттарынан бастау алса, олардың көбі Ислам дінінің екінші негізі болып саналатын хадистер мен сүннеттерден тұрады.
Салт-дәстүр – әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы; қауым мен қоғамда қалыптасқан мінез-құлықтың үлгілері. Күнделікті қолданыста бір мәдени топты екіншісінен айыратын және бейресми жолмен реттейтін қабылданған мінез-кұлық ережесіне немесе әлеуметтік әрекеттерді жөнге келтіретін терминге жатады. Салт-дәстүр ұлт үшін өмір сүру қағидасы, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық – өнеге тәжірибесін құраған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Өткен заманда қазақ қоғамы үшін салт-дәстүр бұлжымас заң рөлін атқарды. Мысалы, той, наурыз көже, қыз ұзату, қонағасы, шашу, ерулік ата салты болып саналады. Салт-дәстүрдің ел арасындағы тәлімдік, тәрбиелік, халықтық мәні зор. Халықтың атадан балаға көшіп, дамып отыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекетінің көрінісі дәстүр арқылы танылады. Салт-дәстүр байлығы – мәдениеттің байлығы. Мысалы, ата-ананы, үлкенді құрметтеу, байғазы, көрімдік, сүйінші, кәде сұрау, сәлем беру, ат тергеу, құрдастық қалжың, т.б. салтдәстүрге жатады. Қазақ халқы салт-дәстүрге бай. Әдет, ғұрып, ишара, ырым, тыйым, дағды бәрі осы салтдәстүр көрінісі.
Ұлттың құндылығы – мәңгі өзімен бірге жасасып келе жатқан тілінде, салт-дәстүрінде, ұлттық өнерінде. Олар бірін-бірі толықтыра отырып, тұтас бір ұлттың болмысын құрайды. Қазақтың өзара астасқан ұлттық және діни дәстүрлерінің тәрбиелі ұрпақ қалыптастырудағы рөлі орасан. Бала дүниеге келмей тұрып басталатын «құрсақ шашу», «жарыс қазан», «бала дүниеге келгенде жасалатын «сүйінші сұрау», «азан шақырып ат қою», «шілдехана тойы», «бесікке салу», «қырқынан шығару» – бәрі-бәрінің өзіндік тәрбиелік орны, маңызы бар екені анық.
Салт-дәстүрлер тек қана тәлім-тәрбие ғана емес, бұлжымас тәртіпке де негізделген. Мәселен, аруақты сыйлау туралы бір ғана сөзбен тоқталсақ, бұл жерде мәселе марқұмның жетісі, қырқы, жылын атап мал союда емес, мәселе – ағайын туыс, құда-жегжатқа көңіл айтып, қайғысына ортақтасуда. Кісісі өліп қаралы болған туысына, досына Атыраудан Алтайға, Қызылжардан Қызылордаға, Баян-Өлгейден Баянауылға келетін қазақ марқұмға топырақ салысуға үлгермесе, жетісіне жетіп көңіл айтуға, шалғайда болса, қырқына келіп қайғысын бөлісуге ұмтылады. Өлімнің артын күтудің өзі –қазақ үшін бірлік пен берекенің, ұят пен ардың нышаны.
Ұлыстың ұлы күнін тойлау, жеті атаға дейін қыз алыспау, ата-бабалар мазарына зиярат жасау секілді ғұрыптардың бәрі мұсылман дінінен ауытқушылық немесе қарсылық емес, ежелден қалыптасқан әдет-ғұрып. Сол әдет-ғұрыптың бәрі де исламның аясында да дамуын жалғастырып, өмір сүріп келеді.
Ислам діні мен қазақ салт-дәстүрлері арасында ғасырлар бойы орныққан ашық сұхбат бар. Ол сұхбаттың іргесін кешегі атеистік қоғам – Кеңестер Одағы да ыдырата алған жоқ. Жаһандану үдерісі белең алған бүгінгі дәуірде өкінішке орай сол табиғи сұхбатқа сына қағып, шабуыл жасау фактілері кездесіп отыр. Мың жыл бойы халықтың өзімен бір жасасып келген, тұрмысына, санасына, болмысына сіңіп, рухымен тұтасып кеткен дінді қол жетпес күрделі дүниеге ұқсатып, қилы-қилы тәпсірмен түсіндіріп, халықтан қасақана алыстату үдерісі орын алуда. Қазақты исламға жаңа кірген ел секілді көрсетіп, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрді, ғұламалар жүрген жолды мансұқтап, қазақ руханиятының күре тамырын қырқуға бағытталған арандатушы әрекеттер де байқалады. Қазақ әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін ешбір шариғи негізсіз исламға қарсы қойып, күпірлік пен надандықтың, Аллаға серік қосудың көрінісі ретінде айыптау қазақ мұсылмандық мәдениетін жоққа шығаруға бағытталған әрекеттердің ең пәрменді құралы ретінде қызмет етуде. Келіннің сәлем салуы, әруақтарға құран бағыштау, көзмоншақ, тұмар тағу, тәсәссул жасау секілді қазақтың ізет пен құрметтен және ізгілік діні – исламнан бастау алған игі дәстүрлері радикалды идеология жетегіне ерген қандастарымыздың сүйікті мысалына айналды. Шариғатты дендеп білмеу, түстеп танымау, рухын сезінбеу шала сауатты буын жалған ұрандар жетегінде өз ұлтынан жаттануының негізгі себебі деуге болады.
Қазақ халқының Ислам дінін қабылдағанына мың екі жүз жылдан астам уақыт өтті. Содан бері халық санасы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті мұсылмандыққа бейімделіп, ақырында Ислам діні халық ділімен біте қайнасып, ұлттық болмыстың ажырамас бөлгіне айналды. Ислам шариғаты дұрыс ұғымдарды, ізгі мұраттарды бекітіп, бұрыс ұғымдарды тоқтату үшін келді. Сондықтан мұсылман елдеріндегі дәстүрлерді елеп-екшейтін басты безбен шариғат болып саналады.
Қазақ кеше көшпелі, бүгінде отырықшыланған өркениетті халық. Яғни отырықшылық мәдениетке көшкеніне бір ғасырдан астам уақыт болған жаңа қанды ұлт. Жалпы сайын далада, тұмса табиғаттың ортасында тіршілік жасаған номад халықтардың ұлттық санасы белгілі бір қорғанның қабырғасының ішінде қым-қуыт тіршілік еткен отырықшы жұрттардан өзгеше болған. Ол туралы тарихшылар мен әлеуметтанушылар айтып кеткен. Көшпелілер адамизат болып жаратылған әу бастағы жаратылыстық саф сипаттарға жақынырақ болса, отырықшыларға өркениеттенген мәдениет пен қу саудагерде болатын құбылмалы сипаттар тән. Бұл тақырып байланысты әлеуметтану ғылымының түп атасы Ибн Халдун өзінің әл-Муқаддима атты еңбегінде арнайы бір бөлім жазған. Ол былай дейді: «Дала жұрты қала жұртынан қарағанда фитрағажақын. Адам жаны алғашқы жаратылыстық таза қалпында яки фитрада болғанда өзіне жеткен сөзді, үгітті қабыл алуға әзір тұрады, жақсылық пен жамандықты тез сезіп, ажыратады. Алла Елшісі (с.а.с.): «Әрбір нәресте әу бастағы жаратылыста, фитрада туылады. Алайда атаанасы оны не яһуди етеді, не христиан етеді, не мәжуси етеді», – деген. Адамға жақсы, жаман сипаттың қайсысы бірінші жеткенде екіншісінен алыстайды да, оған қол жеткізу бара-бара қиынға айналады. Ізгілік иесі өзіне ізгілік әдеттері жеткенде бойында зұлымдықтан аулақ болу қасиеті қалыптасады да, жамандықтан ұзақтап, оған оралу қиын іске айналады. Керісінше, зұлымдық иесі де жамандыққа бой үйретіп алғаннан кейін жақсылықтан мүлде жырақ кетеді.
Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті болатыны сияқты, әрбір халықтың өзіне тән мәдени дәстүрлері болады. Соның ішінде әлемдік құбылысретінде ежелгі уақыттан осы күнге дейін өмір сүріп келе жатқандәстүрлі мәдениеттің орны өзгеше. Өйткені дәстүрлі мәдениет,жалпы алғанда, ерекше тарихи құбылыс. Сондықтан мәдениеттегіөткеннің, бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білуқажет. Міне, осы себепті қазақтардың дәстүрлідүниетанымдықкөзқарасын әдет-ғұрыптардың, түрлі наным-сенім жүйесіненіздеген жөн сияқты. Айталық, күн күркірегенде қазақтардың «көк айғыр кісінеді» деп айтатыны бар. Осы кезде адамдар үйді айнала шөміш пен сабалап: «сүт мол, көмір аз», - деп шөмішті керегеге қыстырады. Шөмішті керегеге іліп коюы сүт саулап молшылық болады деген сенімінен туған. Ал мұның өзі аспаннан жерге «Үмайдың» емшегінен су ағуы болып табылады. Тіпті, қырғыздар егіннен мол өнім алса, «Үмай ененің емшегінен сүт ағады" дейтін көрінеді. Сонымен қатар қазақтар бұл кезді «нұр жауып" немесе "құт жауып тұр» деп те атайды. Кейбір қария адамдар «ақ жауын» деп те айтып отырады. Тіл ғылымында "Ұмай" сөзінің төркіні жөнінде мынандай деректер бар. Үм «желін» сөзінің дабылы Е дыбысына өзгеруінен барып шыққан. Сондықтан ем, емшек, алтайша емеген (ана), сахаша - емше (бие) деген мағынаны көрсетеді. Қазақтарда иіген кезде сүтті төгіп жіберетін биелерді мама бие деп те атайды. «Төле би» дастанында Әлібектің әйелі Бөбектің бала көтермей зар илеп жүргенде, Домалақтың түсіне енуі былай суреттеледі: «Домалақ маман мен едім, мені неге білмейсің? Жаратқан тілек береді ықыласыңмен тілесең, екі бала көресің, әуелгісін Мұнда Домалақ өзін мама ретінде айтып, түсіне еніп отыр. «Ат биеден, алып - анадан»-дегендей ежелгі түркілер сиынған Үмайдың әйелдерге деген аруақтылығы мен қамқоршылық рөлі басқаша формада болып жаңарған. Үмайға байланысты жоралғы қазақтардыңбасқа да әдет-ғұрыптарында кездеседі. Мәселен, қазақтарда қызбен жігіт атастырылғанда «құйрық пен бауыр» жеп құда болады. Қазақта «бала әкесінің бауыр етінен жаралады»,- деген ұғым бар. Ал құйрықтың қолданылуы Үмайға табынып, отқа құйрықты (май) салудан қалған дәстүр.
Әрбір халықтың тарихы мен тағдырына лайықты және ділі мен дініне сай ғаламның құрылымын, қоғам мен адам өмірінің мәні мен маңызын, дүниетанымдық, құндылықтық негізде жеткізетін шығармашылық мұралары болады. Халқымыздың ұлттық ойлау ерекшелігі ретінде айқындалған мақал-мәтелдерде ұлтымыздың құндылықтары, соның ішінде діни құндылықтары мен имандылық ұстанымдары да, жан-жақты көрініс береді.
Жетісу облысының дін істері басқармасы «Дін саласындағы мәселелерді зерттеу және оңалту орталығы» КММ-ның теолог-маманы Ерболғанова Сәуле Қанатқызы
